Vanduai Vannei - Mary Winchester

Mary Winchester

 Hman deuh lawk atang khan tunhma lama kan hriat dan ang lo deuha Mary Winchester-i chanchin sawina kan hre ta zauh zauh mai. Mizo history-a pawimawhna nei miah lo, Meitei nu pakhat laka sâp sâwn mai mai tihte pawh a ri ta fo bawk.

 Mary Winchester-i kha Bengkhuaia khua ten January 23, 1871-a an man khân kum nga mi chauh a la ni a, thil ropui tak han ti tham a ni lo. Mahse amah khan engmah a ti lo naa amah avangin Mizoram a buai a, chhim leh hmarah vâi an lo lian a, Mizoram pum a nghawr nghing a ni ber a. Mizo hun chhinchhiahna pawimawh tak leh history-a kum pawimawh tak siamtu a ni ta a. Mizo history-ah hian hmun pawimawh tak a luah reng lo thei tawh lo a ni.

Mizoho khan khawthlang lama an run phâk Tuikuk leh hnam chekhnawk dang tu tute emaw chu an lo zu rûn fo va. Salah tam tak an man bawk thin. Chung sala an man hnamte chuan an mi leh sa Mizo kuta tângte chhanchhuah tuma a ram pum an rawn tihbuai emaw, chanchin nei hat thama kan pi leh puten an buai phah emaw kan hre lo. Mary Winchester-i erawh chu ni tla sêng lova roreltu British sawrkar chuan Meitei nula rethei Mira-i laka James Winchester-a tlangval fa (sâwn) mai mai alawm tilovin a siruk laa rawn chhanchhuah an tum ta kha a ni a. Chuvangin Tuikuk sal dangte nen kha chuan tehkhin chi an ni awm lo ve.

British sawrkarin Mary Winchester-i thlavang an hauh natzia leh keinin Meitei sâwn mai mai kan tihdan rilru inthlauh turzia hi ka ngaihtuah thin. Mi ser huan enkawla inhlawh Mizo tlangval pakhatin Bengali nula lakah sâwn thlâk se, chu naupang chu Tuikukho khuan ru bo se, a chhan turin kan fate kan tir phal awm lo ve. He laia pa fing pui pui hian, “Vai sâwn mai mai,” kan ti duh ang em? Ka hre bik chiah lo.

Tunhmâ chuan hnam tinin sal emaw, bawih emaw kan nei vek a. Chuvangin kan pi puten sal an neih avang khan hnam sual lutuk bik anga inngaih tur a ni lo. A dik tak phei chuan kan pi leh pute khan sâpho sal nei angin an salte kha an tiduhdah ve ngai lo tih chu Mary Winchester-i an enkawl dan atang ringawt pawh khân a chiang viau zâwk a ni. Tin, sâp sal neiho tihdan ang lo takin an hmeichhe mante pawh an pawngsual ve mai mai ngai lo bawk.

Tin, Mary Winchester-i kha chanchin tha kan dawnna chhan a nih leh nih loh pawh hi inhnial theih tak a ni. Amah kha awm lo pawh nise chanchin tha chu kan dawng tho ang. Khawvel kristian ram dang zawng zawng hi Mary Winchester-i nei miah lova chanchin tha dawng vek an ni kan tih pawhin za-ah za a dik. Khatia Mary Winchester-i an man vel lai khan Khasi ram leh Burma ramah te kristian-na a lût tawh a. An hmabâk chiah kan ni. Mary Winchester-i kha lo piang lo tawp pawh nise chanchin tha chu kan dawng tho ang an tih hi ka pawm. Chumi rual chuan Kristian missionary-te chu engtikah nge an rawn luh dâwn a chiang ta lo va. Meite-ho leh Arunachal Pradesh mite ang sâwn sakhaw dang (Hindu emaw Hindu lo emaw) kan pawm nghet hman ang a, Mary Winchester-i vang ni lova missionary rawn lût tlai khaw hnuho thusawi chu kan lo awih tha duh tawh mang lo vang tih pawh a sawi theih chuang bik loh.

Mary Winchester-i chanchinin British ram a zu dêng chu Pathianin mak tak maiin a hmang a. London mi hausa Arthington-an Arthington Aborigine Mission a din phah a. Chu mai ni lovin lemziak thiamin chanchinbua Mary Winchester-i thlaphang hmêl an ziah tel chuan sâp tleirawl  J.H.Lorrain-a thinlung muhil a kai tho va. Pathian hnenah Mary Winchester-i mantu hnam hnena chanchin tha puan theihna hun remchang a dil ta ngar ngar a. He sâp tlangval hi a hnua Mizovin Pu Buanga kan tih tâk kha a ni. A chanchin sawi tam a ngai lo ve.

Mary Winchester-i vang lo pawhin chanchin tha chu kan dawng tho ang kan ti hi a dik e. Columbus -a kha a nausên laiin lo thi hlauh pawh nise America khu hmuhchhuah hun a la awm tho ang a. Magellan-a khan harsa takin khawvel hi hel chhuak lo mah se khawvel a mum tih chu kan hre tho ang. Edison -a khân electric bulb hmuchhuak lo mah se electric hi kan chhi tho ang. Chuvang chuan Columbus -a te, Magellan-a te leh Edison -a te chu kan ngainêp mai dâwn em ni ang? A ni thei lo. Indopui Pahnihna zawha British indo chau khân ram tam tak a awp thei lo va, chuvangin Mahatma Gandhi-a kha awm lo se India hian independent a hmu a hmu tho ang tih chu Mahatma Gandhi-a nei ve lo ram dangin independent an hmuh tho dan atang hian a hriat reng mai. Mahse chumi avang ringawt chuan Mahatma Gandhi-a chu kan sawi nêp thei lo, sawi nêpa hnêkin kan ngaisang em em a ni.

 Mary Winchester-i khân sawi tawh angin engmah a ti lo va, ti tham pawh a ni lo reng bawk. Mahse amah avangin Mizoram a nghing a, amah avangin indona a chhuak a, mi tamtak an thi a, in tamtak a kang a, amah avang vêkin chanchin tha kan dawn hma phah a, chuvangin Mizo history-ah hian a pawimawh lo thei lo. Kum za chuang tawha a pawimawh leh pawimawh loh thu ringawt pawh inhnialna tham a nih chuan eng ang pawhin sawi nêp ila a pawimawh thawkhatzia entirtu a ni tawh hrim hrim a ni.

            Tin, Mizoten sâp kan ngaisang hi kan tisual hran lo. Kan tilutuk thin tih deuh chauh a ni. A hrim hrimin Sâp ngaihsanna kawngah hian hnam dang âia uchuak ta viau hian kan insawi thin; mahse kei chuan ka pawm chiah lo. Japan-ho khian an tawng khi sap tawnga thlâk an lo tum tawh a, an hlawhchham. America ram pâwn lama Holywood film hralh kalna ber pawh Japan ram a ni a. Sâp zaithiamho pawhin nuam an ti. Japan nulahovin David Beckham-a an âtchilhzia lah tlâng hriat.

            Vaiho zingah khuan an hnam tawng aia sâp tawng hman nuam ti an va tam em! A intichangkang chin khu chuan intihtheih nân an hmang emaw tihtur a la ni reng. Naga-ho leh Khasi-ho ten sâp hming in phuah an uarzia pawh kan hria. China-ho meuh pawh sâp ngaihsanna lamah an thangharh tlat zu nia. Sap ram kal tuma visa dil an tamzia ngaihtuah phei chuan Mizote hi chu nêp tak kan la ni.

Sâp kan tih, a bikin English-ho chuan a mihringah pawh Francis Drake-a te, Nelson-a te, Wellington-a te, William Shakespear-a te, Charles Dicken-a te, William Worthwords-a te, Isaak Watts-a te, Charles Darwin-a te, Isaak Newton-a te, David Livingstone-a te, Churchill-a te, John Lennon-a te, David Beckham-a te an nei tlat mai a. Hetiang mi ropui neitu hnam hi chuan ngaihsan pawh an phû ve reng a ni. Cambridge University leh Oxford University avang ringawt pawh khuan kan ngainêp thei lo. Heng mi ropuite hian an hnam an tizahawm a, anmahni avangin hetiang ni ve pha lo pawh an zahawm phah thin. Hei tak hi hruaitu tha neih thatna chu a ni reng a ni. Keini pawh hruaitu tha kan neih chuan khawvel khawi hmunah pawh awm ila miin min hmusit thei lo. Chuvang chu a nia engmah titham lo sâp sâwn Mary Winchester-i pawh kha kan thlang lawk Tuikuk sal tam tak âia a lar zâwk ni.

            Pune-a kan awmlai khân Mizo police officer fel tak mai hi a awm ve a. Kan va pawh em em hran lo va, a tul lah a tul hek lo. Keini zirlai maite phei chu a hriat pawh min hre kim hauh lo va. Amarawhchu harsatna kan han tawh hlekin a Mizo puite chu mi a ngaihvenin kan tlangmi pui hnam dang nena innghirngho deuh chang leh Maharashtra police laka engemaw buaina han tawh deuh pawhin kan thlavang a hauh thiam em em mai a. Kan thlamuanpui thin khawp mai. North-East atanga hnam dang kal vete pawhin amah hre hauh lo pawh kha Mizo kan nih phawt chuan min zah phah ve a. Nuam ve tak a ni. Hei hi Mary Winchester-i dinhmun pawh kha a ni. Amah kha naupang kum nga mi lek a ni a, ngaihsan tham pawh a ni lo.  Mahse a thlavang hauhtu British sawrkar avang khan a zahawm a, a hlauhawm bawk a, khatih hun lâia kan pi leh puten sal atana hnam dang an kawiho nen chuan tehkhin chi an ni lo a ni.

            Thenkhat chu pian leh murna atanga miin midang aia an ngaihven leh ngaihsan sa an awm. He lehkha ka ziah lâi hian Beckham-an a fate home work a tihpui thin thu chanchinbu-ah ka hmu a. Chakma paho zingah pawh fate home work tihpui thin an awm ve teuhin ka ring. Mahse chanchin thar an siam ve si lo. Hman deuh tawh khân England lal tupa Prince William-a chuan kawngsira nu pakhat car nung thei lo chu a nawr sawn pui a. Chu pawh chu chanchin thar a tling. Motor-te chu kan nawr zing zâwk daih ang chu. Mahse keini chu kan pian leh murnain a zir ve lo va, chanchinbua inchhuahtir ve ngawt chi a ni lo.

            Roger Federer-a fanu phirte chu khawvelin kan hre nghal thup mai a. Kei hian fanu pahnih ka nei ve tho, enge an nih bik tiin ka fate chu tihlar lo tum ve ringawt ila mi â ka ni ringawt ang. Hetiang tho hi a ni Tuikuk sal rual tam tak aia Mary Winchester-i a larna chhan chu. An phêna awmte hming han en hian tehkhin chi rual an ni lo.

              Amah Mary Winchester-i kha naupang khawngaih thlâk tak a ni tih loh rual a ni lo. Nu leh pa kâr lova awm a niha hnu, kum nga mi lek a nih lâiin a pa chu a mithmuhah ngei rawng taka thah a ni a. Chutah mi kawlh hmêl pui puiin salah manin hriat ngai loh ramah an tihlum dâwn nge dâwn lo pawh hre lovin an hruai a. Amah mantute tawng a thiam si lo; chu bâkah a pa kha a ngai hle ang tih a rinawm bawk.

            Sâphovin an rawn lâklêt leh hnu pawh khân chhungte hrawn mai tur nei lovin tuifinriatah a hmêlhriat chawp sipaiho nen sâpram lam an pan leh a. Nu leh pa kârah awm se pangchang rual lek tur kha inzir chawpin a pi leh pute bulah a zu awm tha leh a ni a. A rilru lamah engtiang chiahin nge a tawrh hriat phâk rual a ni lo. Amah anga awm tur hian miin, ‘I fanu hi salah kan hruai bo ang a. Kan tilar vak dâwn nia,’ min tise kan phal hauh lo vang.

            A lehlamah chuan hetia thil a nih ang tur tur a nih tawh hnua kan chawi lar ta vak mai hi a vannei tih loh rual a ni lo. Mi lar nih a, history bua chuan ve phâk kan châk theuh awm e. Mahse chutianga lar châkna châng pawh la hre tham lo tur, hre tham pawh nise engmah tithei lo tur hmeichhe naupang kum nga mi lek a han lar ta viau mai hi retheih phah hle mah se a vannei ngawt mai. Amah anga fahrah ve tho, mi hriat hlawh lem lo an tam nen; ani zawng, kum za hnu-ah pawh inhnial nân kan la hmang luih luih a, khua leh khua inhmuh sakhi phah lek lek an lo awm bawk a. A vanduaina chu vanneihna-ah a lo chang ta a ni; keinin chanchin tha kan lo dawn hmâ phah bawk si.  
Hriatbelh duh tan:Mary Winchester man thu