Kohhran lian vak lo, mi sing chuang awrhin hla bu tha tak mai, changkang tak mai leh en nuam tak mai kan nei hi lawmthu sawi thain ka hria a, ka sawi nghal ni teh se. A buapuitute pawh an fakawm khawp mai.
Kei hi mi thil tih that kara titi lo vawr ve chiam ching ka ni awm mang e, ka ti a. Tunah pawh hian kan hla bu tha zarah titi kan vawr dawn a ni. Miin an lawm ang nge an hua ang tih ka ngaihtuah dawn lo. Ka rilrua awm leh ka thil hriat ang ang ka ziak mai dawn a ni. Kan hla bu neih that zarah khaw nge titi in vawr chiam teh ang. A che che sih hlawkah.
Hla deuh hlek atangin han tan ila. Hmanah kan naupan laiin mi pakhatin kan kohhran a rawn tlawh a. Sap hla tawi tê tê, chorus an tih ang chi hi pahnih khat min han zirtir dek dek a, “Kan kohhran chuan naupang hla kan nei tha bik a nia,” a ti a. Tichuan keini naupang ta chuan kan lo awih em em a, naupang hla nei tha awmin kan awm ta veng veng mai a ni.
Mahse tunhnu hian ka han ngaihtuah chiang leh a, khami tuma min zirtir naupang hla leh kan naupang hla dangte hi kan phuah a lo awm mang reng reng lo va. Tin, kan phuah hlir pawh chu lo ni tehreng se naupang hla nei tha anga han insawi theihna tham a tling chuang lo tih ka hre ta a ni. Chutihlaia naupang hla nei tha lo zâwk emaw kan tih Presbyterian kohhran chuan naupang hla bu, a solfa nena awm thlap an lo nei daih tawh a. Kum 2006 khan chhut 15-na (15th edition) chu hla 200 awmin an chhuah a, chu pawh chu vawihnih an chhu nawn leh der tawh. Keini erawh chuan kohhran hla bu kan han siam ve a, naupang hla bik dahna hla thupui hran pawh nei lovin Min Hmangaihna tih thupui hnuaiah Kristian Hla Bua an naupang hla (Kristian Hla Bu No.469/479 – chhuak hmasa ber) chu kan dil chhawng ta lek mai a. Chu chu Adventist Hla Bu No.91-na hi a ni. A thupui leh a hla a inmil lo lehnghal (First Edition). Chuvangin “Seventh-day te chuan naupang hla kan nei tha bik,” tih hi thu belhchian dawl lo a ni.
Thu leh hlaa kan pachhiatzia sawi tâkah chuan thil dangin han chhunzawm ta zel ila. Heti tak maia kan pachhiatna chhan hi min hringtu azir nite pawhin a lang. Rinthu mai phei chu a ni.
Min hringtu kan kohhran sâp missionary-te kha thu leh hla lamah an hausa vak lo tih hi zêp rual a ni awm lo ve. Shillong lama Lallianzuala Sailo lo convert-tute lam kha chu dah tha ila. Kan missionary sâp Lowry-a pawh kha thu leh hla timi a ni lo ti ila amah kan sawiselna leh sawi nêpna a ni lo. History thudik kan sawi mai a ni.
Presbyterian kohhran hringtu Welsh missionary Zosâphluia (Rev.D.E.Jones) chuan kum 1897 khân Mizoram a rawn thleng a. Kum hnih lek hnu-ah hla 18 awmna hla bu an chhuah thei ta mai a. A hmasa pasarihte hi Pu Buanga leh Sâp Upa te lehlin niin a lang a. A dang 11 te hi Zosâphluia leh Raj Bahajur Jyrwa (Khasi) te lehlin a ni. Zosâphluia’n hla pali a letling a. Raj Bahadur-an hla pasarih a letling thung. Zosâphluia hian kum hnih lek Mizorama a awm hnu-ah ‘Tlâng thim chhak lam kei ka en ang,’ tiin hla a phuah thei tawh a. Kum 1898 khân Chanchin Tha Luka leh Johana an lo chhu thei daih tawh bawk.
Tichuan Mizorama kum kua an awm meuh chuan hla 195 awmna hla bu an chhuah thei a. Kum 11 an awm hnu chuan (1908) hla 273 awmna hla bu an chhuah thei a. Kum 1919-ah phei chuan hla 558 awmna hla bu an chhuah thei tawh a ni.
Kum 1898 December 31-a rawn chhuak Zosâpthara’n kum kua lek Mizoram a awm chhunga Mizo tawng a thiam dan kha a mak ngawt mai. D.E.Jones-a pawhin Zosapthara’n Mizo tawng a thiam chakzia chu, “… thla thum chhungin a thiam vek….,” tiin a sawi (Mizo Kohhrante, B.Lalthangliana. p.28). Mizoramah kum kua a awm a, Mizo tawngin zirlaibu 13 a ziak hman zu nia! (Zosapthara, B.Lalthangliana).
Kristian Hla Bu (2005 edition) –a hla 600-ah hian Zosâpthara (Edwin E. Rolands) kutchhuak a tam ber a, hla 75 a awm. Chung zinga 11 chu a phuah leh siamte an ni a. A dang zawng chu sâp hla a lehlin an ni. Adventist Hla Bu-ah pawh hian Zosâpthara kutchhuak 30 zet a awm ve a. Mimal kut chhuakah chuan a tam pâwl tak a ni awm e. Chungte chu Kan inhmuh kan intawh leh hma zawng (AH.15), Khawiah pawh ni chhuahna piangah (AH.22), Ka Pa, Van In A Ta Hlaan (AH 28), Leilung Pian Hmain Thu Chu A Awm (AH 31), Kan Pathian Kan Puipa Pangngai (AH 35), Thilmak Chhui Sen Loh Kan Pathian (AH 40), Isu nun nêm, lo tawng ang che (AH.72), Lal isua Hming I Fak Ang U (AH 79), Fak Ulang Isua Hlu Ber (AH 86), Malsawm ruahte a tla ang a (AH.93), Thawnthu Hlun Chu Min hrilh Rawh (AH 96), Krista Chanchin Mawi Ka Hmuhin (AH 106), A lo kalin (AH.107), Lalpa thlipui a tleh chiam a (AH.113), Lal Isua hming i fak ang u (AH.116), Kalvaria Hmangaih Lo Lang Kha (AH 119), Ka nun i tân ka pe (AH.138), Juda Maicham Chungah (AH 160), Nunna hi Lalpa ka pe (AH.182), Zingah chi tha tuhin (AH.202), Greenland vur ram atangte (AH.207), Hmangaih zual che ka duh (AH.264), Thlarau Thianghlim Rawn Tir Ang Che (AH 272), I lamah min hip rawh (AH.275), Lal Isua kan thian tha berin (AH.291), Kan Lalpa Pathian isua (AH 293), Ni thenkhat tui mâmin a thiang fo (AH.317), Enna nun nêm (AH.325), Mangang leh lungngaia tan i tumte hian (AH.364), Thlemnaah Lut Suh La (AH 365), Lal Isuan Min Entir, Eng Vat Takin (AH 405), Chawlhni Lalpa Kunin Ngai La (AH 413) tihte hi an ni.
Mizoram a rawn thlen hnu kum hnih kum thum leka Leilung pian hmâin thu chu a awm,’ (KH.5) tih te, Kalvaria hmangaih lo lang kha, (KH.142) tih te leh Vawiin Pathianni a lo thleng, tih hla (KH. 561) etc., te a han phuah mai thei kha a ropuiin a mak tih loh rual a ni lo. Mizo zinga rei lo tê chauh awmin nute chawimawina hla tha tak mai,
Ka nausenin tu nge mi kawl?
Ka nu, ka nu duhtak chu;
Tawng thei lovin tu nge mi pawl?
Ka nu, ka nu duhtak chu!
tih hla a han phuah mai thei pawh hi a mak ngawt mai.
Tin, Zosâpthara khan Mizote hi min hmangaih tak tak tih chu kum li lek a awm hnua Mizo hnam hla chang nga lâi a phuah theih dan atang hian a hriat theih mai awm e. A chang khatna chauh han tarlang ila.
Mizo kan ni lawm ilangin,
Kan hnam thatna thu zawng zelin;
Thil thain kan ram timawiin,
Mizo lawm teh u!
Mizorama a awm rei lohzia ngaihtuah chuan heng a hla lehlin zinga thenkhat Kan Pathian kan puipa pangngai (KH.26), Thilmak chhui sên loh kan Pathian (KH.33), Malsawm ruahte a tla ang a (KH.47), Mangang leh lungngaia tan i tumte hian (KH.48), Isu thinlungin ka duh che (KH. 60), Lal Isua kan thian tha berin (KH.133), Enna nun nêm (KH.155), Lalpa thlipui a tleh chiam a (KH.156), Khawiah pawh ni chhuahna apiangah,(KH.248), I lamah min hip rawh (KH.266), Hmangaih zual che ka duh (KH. 428), Chawlhni Lalpa kunin ngai la (KH.560), Kan inhmuh kan intawh leh hmâ zawng (KH.572) tihte hian Mizo tawng a thiam chakzia a entir a ni.
Amarawhchu Zosâpthara’n Mizo tawng a thiam kan tih hian, sawisel bo a ni e tihna a ni lo; a hla lehlinte hi tawngkam ulh tak tak a tam khawp mai. A awm rei loh ngaihtuahin a thiam tihna mai a ni. Entirnan Adventist Hla Bu No. 93-na Malsawm ruahte a tla ang a, tih hlaa ‘Kohhranho hi a thawveng ang han tih ngawt maite hi a dik lo va. Khawvel hrût chhuak ila, Lal Isua ang hi,Thianghlim leh fel ka hmu lo va,” tihte hi a tense dik loh dan chu kan hre mai awm e. Hetiang hi a tam lutuk a, sawi mai sen a ni lo. Mahse chu chuan Zosâpthara ka ngaihsanna a tihniam lova, Mizo hnam tâna a hlutna a tibo hek lo.
F.W. Savidge-a (Sâpupa) sulhnu heng Kan Pathianin min hruai zel thin (KH.23), Kan Pathian hmangaihna thûkzia (KH.40), Isu i thu ka ngaihtuahin (KH.54), Ka suala ta ka tlantuin (KH.216), Isuan min hmangaih ka hria (KH.536) tihte hi an neu lo khawp mai.
D.E. Jones-a (Zosâphluia) chuan Mizo tawngin Zingah savaten Pathian an fak a (KH.6) tih hla a phuah bâkah heng hla Isua kraws mak tak chungah khan (KH.187), Ka Lal duhawm ka zahpui law’ng (KH.189), Lalpa tawtawrawt a rik hunin hunbi a awm tawh law’ng (KH.239), Râlkâp anga kalin (KH.402), Isu zaidam leh nun nêm (KH. 544), Pathian lehkha ka ring e (KH.565) te leh Eden huana nupa tuak khat (KH. 577) tih leh a dang engemaw zât sâp hla atangin a letling a ni. Adventist Hla Bu-a D.E.Jones-a kutchhuakte chu Ka Lalpa duhtak, min awmpui ang che (AH.11), Zingah Savaten Pathian An Fak A (AH 12), Aw Hmangaihna Min Thlah Lotu (AH 21), Isua Kraws mak tak chungah khan (AH, 63), Ka Lal Duhawm Ka Zahpui Law’ng (AH.68), Lalpa Tawtawrawt a rik hunin (AH.104), Thuhnuai Rawlh Takin Lal Isuan Min Ko (AH 141), Keima Thlarau Tidam Turin (AH 167), Ka Awm Angin Ka Lo Kal (168), Huana Isua Rum Hre Rengin (AH 174), Kristan Sual Thawina A Siam Ta (AH 187), Boral Tur Chhandam R’u (AH 201), Kan Tawngtaina Hlawhtlintirtu (AH 253), Râlkâp anga kalin (AH.349), Isu Zaidam Leh Nun Nem (AH 408) te an ni a.
Adventist Hla Bua Sâpupa (F.W.Savidge) sulhnute chu Kan Pathian Hmangaihna Thukzia (AH 41), Ringtu zawng zawngte u (AH.52), Isu, I Thu Ka Ngaihtuahin (AH 123), Chhang Chu Tuipui Kama (AH 135), Eng nge Sual Tifai Thei Ang? (AH 153), Isu Ka Hmangaih Che (AH 175), kan Pathianin Min Hruai Zel Thin (AH 318) te hi an ni.
Thu leh hlaa Pu Buanga (J.H.Lorain) sulhnu pawh hi neu lo tak a ni. Sâp pachalin zir chawpa Mizo tawng dictionary tha tak a siam thei hi sawi nêp chi a ni lo. Tin, kum li lek rawn awm Dr Peter Fraser-a (1908 – 1912) pawh khan ‘Kros Thu’ tih bu a letling hman a ni.
Zosâp hmasaten Mizo tawng an thiam chakzia leh Mizo tawng thu leh hlaa an inchiah thûkzia ngaihtuah hian rualawh a na takzet a ni. Khatia Mizo tawng thu leh hla lipui an hleuh avang khan Mizo rilru-ah anmahni ngainatna thûk tak an tuh a, chu chu kohhran pawhin a than chak phahin rei lo te chhunga kristian ram kan nih duak duak theihna chhan pakhat pawh hi a ni ngei ang. Zosâp hmasate khan English Medium sikul rawn hawng nghal ringawt se chuan an zârzo phâk mi tlêm tê tih loh a mi nâwlpui tân khan an ngainatawm kher awm lo ve.
Hla lama Zosâpten hma an hruai dan kan ziak nual a. Thuziak leh lehlin lama hmahruaitu an nihziate pawh ziah zel a châkawm hle naa ziak lo mai ila. Keini lam kan inen ve thung chuan sawi tur a tam lo khawp mai. Kan missionary chhuanvawr Lowry-a te nupa chuan Pu Pasêna hnen atangin Mizo tawng an zir a, rei lo tê-ah an thiam thuai nia sawi a ni a [S.Kamlova, B.A., B.Ed. Seventh-day Adventist Kohhran Chanchin (Mizoram-ah), 1988. p.40.], mahse thiam tih hi a inchen lo va, kum 15 a awm chhung khân Mizo tawng hi a thiam belh lutuk lo a ni awm e. A hnung zui thin mi pahnih ka kawmte chuan a tawng lehlin buaithlâk tâwk velin Mizo tawng a thiam an ti duh chauh a. A ziak lam phei chu sawi loha lum a ni. Amarawhchu hei hi anmahni sawinêpna lam ni lovin, an thilpêk dawn loh lam a ni tihna ani mai. Kawng danga an ropuizia sawina huang kan hawng lo va, kan sawi lo mai chauh a ni.
A thu hrimin thu leh hla-ah hian kan intodelh lo khawp mai. Nun Hlimna Hla Bu chhuak hnuhnung ber (Eigth Edition, 2008)-ah hian hla 200 a awm a. A zahve aia tam chu kohhran dang mite phuah an ni. He hla bu-ah hian Pastor C.Saikhuma phuah 27 awmin Vanlallawmi phuah 13 a awm bawk a. Adventist hla phuah thiam dang, minor poets an tih ang chi, hla pahnih pathum phuah pawh an awm nual naa an tam lo khawp mai. Heng adventist hla phuahtute hla phuah chi hrang hrang han en hian hlâa kan intodelh lohzia a lang chiang hle a ni.
Kohhran leh mimal hian kan hun tawna zirin hla chi hrang hrang kan mamawh thin. Entirnân, baptisma chan huna sak chi te, inneihnaa sak chi te, chawlhnia sak chi te leh lawmna leh lungngaihna kan tawn huna sak chite an awm thliah a. Chutiang zawnga kan teh chuan Mizo adventist hla phuahtute hla zawng zawng belhkhawm hian Zosâpthara mimal hla phuah leh lehlinte hi an pha lo khawp mai.
Tin, hla tha leh tha lo tehna pakhat chu a tlo leh tlo lohah hian a ni. B.Lalthangliana’n Zosâpthara hla that bikna a sawi hi la chhuak ila a fiah mai awm e.
“Kan Mizo Kristian hla thar phuahtu hmingthang pahnihte hi en ila. Kan sawi nepna ni lovin, mipui ngainat leh sak hlawh hla phuah a, a nun reng harzia thlir nan lo hmang ila. R.L. Kamlala (1901–1969) chuan hla 61 a phuah a, chung zinga 7 chuan Kristian Hla Bu, 2004-ah hmun a chang a; a hla zawng zawng zinga sawm chuang zet chauh hi sak lar leh nung reng niin a lang a. Patea (1894–1950) chuan hla 55 a phuah a, chung zinga hla 10-te chu Kristian Hla Bu, 2004-ah seng luh a ni a; a hla zawng zawng zingah sawm vel chu sak hlawh tak, nung reng a tih theih a ni . Pastor hmingthang Rev. Liangkhaia (1894–1979) hian hla lamah sulhnu 50 vel neia sawi a ni a, chung zinga hla 30 chuan Kristian Hla Bu, 2004-ah hian hmun a luah a, a hnuhma hla zawng zawngah 26 lai chu sak zin tak, nung reng niin a lang.
Zosapthara hla kan thlir thung erawh chuan a kut chhuak hla 103 lai a neih leh chung zinga hla 78-te chu Kristian Hla Bu, 2004-ah seng luh a nih thu kan sawi tawh a. Ngun deuh hleka kan han chhûtin heng zinga hla 60 vel chu mipuiin tui takin Biak Inah an sa a, an lung a tilêng a, ringtu nun a chawm a, Mizo Kohhrante nun a khawih a, a chul thei lo va, a vul reng a, a nung hliah hliah reng hlawm a, khuaibu lun lai ang maiin Zofate hian kan la thumpui mup mup reng a. Kristian Hla Bu atang hian Zosapthara kut chhuakte hi satthla ta vek ila a thâwl huai ang a, Mizo Kohhran hi a khawhar em emin a rinawm.” - Kristian Tlangau, July, 2008.
Mizo adventist hla phuahtute hla phuah hi hetiang hian teh ve dâwn ila engtin nge kan chhan ang. An la rei loh hlawm em avangin thui tak sawi lo ila. =hangthar kum 30 hnu lama mite chhan chi chauh a ni awm e. Amarawhchu tun atang hian heng kan hla phuahtute hla phuah hi mak tak maiin kohhran inkhawm program urhsun bik (worship service) tak takah chuan kan sa meuh lo tlat zu nia! C.Saikhuma leh Vanlallawmi te kha kan hla phuah thiam ber ber leh phuah tam bertute an ni a. Mahse an hlate hi inkhawm urhsun heng, chawlhni zan leh divine service angah te hian kan sa meuh lo tih chu kan hre theuh awm e. Kohhran hla bu pui Adventist Hla Bu ang chi-ah te phei chuan kan telh ngai lovang tih tur an ni (Tun hnu hian =halai Hla huangah dahin Hymn bu-ah kan dah ve ta). Chu mai ni lovin kan kohhran huang chhung bâk hi an pel hlei thei meuh lo; chumi awmzia chu mi vantlâng duhzawng (universal appeal) an ni lo tihna a ni mai. Rei vak lo te chu han lar ve deuh hluai thin mah se an daih rei tak tak ngai lo. Tin, mimal angah pawh hian Nun Hlimna Hla Bu-a kan hla phuah thiamte hla phuahho hi kan upa tial tiala kan sa tlêm tial tial niin a lang. Chuvangin hla tlo tak hymn bua han seng luh em atan chuan an tling lo deuh ti ila kan sawi sual lo vang.
Leilung leh a chhunga chengte hi Pathian siam a nih kan ring a, chu chu Sabbath kan serh chhante zinga mi a ni. Mak ang reng tak chu kan hla phuahtute hian leilung mawina lam hi an phuah mang hauh lo nia. Chawlhkâr tina thilsiam hriat rengna ni serhtute chuan leilung mawinate hi ngainat hle a, Pathian thilsiam makzia leh ropuizia te hi hlâa phuah kur ngei nguai awm tak, a ni reng reng lo. Tun hnu-ah hian secular hla phuah lama lar C.Durthanga phuah Lalpa, I van I Kutchhuak (Nun Hlimna Hla Bu, No.14) tih hla hi kan hre ta chauh a ni. Chu mai a ni lo, Sabbath ni hi kan sawi uar hle chungin chawlhni hla pawh kan nei tha lo khawp mai. Lawmsânga’n Chawlhni Ropui Tak A Lo Thleng leh Ta (Nun Hlimna Hla Bu, No.175) tih a phuah bâk hi Mizo irawm chhuak chawlhni hlâ kan nei lo a ni awm e. Kan hriat loha a lo awm reng a ni pawhin sawi tham a ni lo a ni ang. He hlâ lah hi khaptu awm ang maiin kohhran inkhawm urhsunah kan sa ngai lo lehnghal.
Isua lo kal lehna lam hawi hla erawh kan nei tha viau va, sak pawh an nuamin kan sa zing narawh; a phuahtute an fakawm hle a ni.
Kum 2009 Helen Lowry School Song Book-ah hian ka hriat sual loh chuan (Mizo Section-ah) adventist hla phuah a awm lo va. Hei hi a chhan chu a buatsaihtute rilru-ah adventist hlaten hmun an chang tlêm a ni mai. An tum reng vang pawh ni lovin an rilrua awm (unconcious mind) ang ang an han dah chhuah khan an rilrua awm lo adventist hla phuah chu an telh lo mai niin a lang; tum luih reng vang a ni lo vang.
Hlaa kan intodelh loh dan chu han sawi zawm ta zel ila. Tuna kan hman lâi Adventist Hla bu-ah hian hla 390 a awm a. He hla bu-ah hian Methodist nu, mitdel Fanny J.Crosby (1820 – 1915) hla 18 a awm a, mimalah chuan a thawh tam ber a ni. A dawttu chu Anglican kohhran atanga chhuak Free Church zinga mi, Father of English Hymnody ti hiala an koh Isaac Watts-a niin hla 14 a nei a. A pathumna adventist F.E. Belden-an hla 13 a nei a, Methodist pachal Charles Wesley-an hla 11 neiin a palina a ni.
Tichuan he hla bua hlate hi heti zawng hian han thlir ila. Baptisma channa program kan neih apianga bang ngai lo Immanuela thi zamah tih hla (AH, No. 188) hi William Cowper-a (1731–1800) phuah, Rev. Chhuahkhama lehlin a ni. Amah Cowper-a hi mi hrisel lo tak leh bawrhsawm tak niin intihhlum te hial a tum a ni awm e. A pa hi King George II khan chaplain-ah a hmang a, chuvangin Anglican kohhran mi leh sa a nih a rinawm ber. Tin, kesil rawngbawlna kan neih zawh apianga kan sak fo Hmangaihna hrui vuanin tih hla (AH, No.196) hi Rev. J. Fawcett-a (1740 – 1817) phuah niin Rev.Rohmingliana lehlin a ni.
Chawlhni hla lam hi keimahni irawm chhuak kan nei tha lutuk lo bawk. Adventist Hla Bu, No. 215 -222 inkâra hla pariat hi chawlhni hla an ni a. An zinga mi F.E.Belden-a leh D.A.R. Aufranc hi adventist an ni a. Midangte hi chu adventist lo hlir an ni. Kan Lalpa Pathian Serh A Sabbath Hlû Nghilh Suh (AH.217) tih hi Seventh-day Adventist kohhran dinchhuaktute zing ami Joseph Bates-a te hovin Pathian hnâwl hnu, an tawngtaina pawh tenawm an tih Sunday serh Methodist nu Fanny J. Crosby (1820-1915) phuah a ni. Amah hi rawngbawltu lar D.L.Moody leh hla phuahthiam Ira Sankey te nen pawha rawngbawl ho thin, hla 8,000 - 9,000 vel lâi phuah thei a ni a. A rawngbawl dan leh a ngainat zâwng thuhriltu dang Henry Ward Beecher leh Phillips Brooks te enin he hlâa A Sabbath Hlû Nghilh Suh a tih hi keini Sabbath tih hi ani thei lo vang; uluk taka Sunday serhtu a nih bâkah chawlhni hla dang Holy Sabbath tih a phuah pawh Sunday a phuahna a ni tlat. Fanny J.Crosby-i hi Methodist kohhran member a ni a. Kum 1915 February 12 zing dâr 4:30-ah kum 95 mi niin a thi a. Mountain Groove thlanmual, Connecticut-ah Methodist pastor George M. Brown -an a vui liam nghe nghe a ni. Adventist Hla Bu-ah hian a hla phuah 18 a awm kan tih kha. Kristian Hla Bu chhuak thar ber (18th Revised – 2005 Edition) ah hian a hla phuah 31 an dah a. Chung zinga lar deuh deuh, keini ang zai thiam lo ber pawhin kan han sak ve thiam maite chu Pathian Ropui Rawh Se, Chhandamtu Petu (KH.4) te, Aw Lalpa, I Ta Chauh Ka Lo Ni E (KH.168) te, Isu Kraws Mi Hnaihtir Rawh (KH.197) te, Aw Isu,Kei Mi Kal Pel Suh (KH.255) te, Chhandamtu Chatuan Nun Nan (KH.270) te, Kan Lalpa Pathian Isua, kan thian tha ber hnenah (KH.280) te, Lalpa i hnathawh hi (KH. 309) te, Krista rawn pan la, bo rei duh lovin (KH.323) te, I thil tihsual rawn kalpui la (KH.329) te, Lalpa khawvel mi thim zingah (KH. 345) te, Hriat chianna hlu ber Isua ka ta (KH.415) te, Thihna lui piahah khawpui mawi tak chu a awm (KH. 466) te hi an ni.
Tin, chawlhni hla lar dang Aw Hlimna leh Chawlhna Ni (AH.215) tih hi English Poet hmingthang William Wordsworth-a unaupa fapa Christopher Wordsworth-a (1907-1885) phuah a ni a. He hlain hlimna leh chawlhna ni a tih pawh hi a phuahtu Christopher Wordsworth-a chanchin han chhui zui deuh chuan keini Sabbath hi a lo ni hauh lo. He hla hi Sam 118:24 “Hei hi Lalpa ni ruat chu a ni a, he miah hian kan hlimin kan lawm ang,” tih tlawhchhana a phuah a ni a. A hla phuah 127 zingah hei chauh hi sak lar zui nia sawi a ni bawk. A tira a phuah dan chuan he hla-ah hian châng ruk a awm a, Adventist Hla Bu-ah hian châng khatna, châng thumna leh châng rukna chauh dah a ni thung. Adventist Hla Bua tel lo a châng lina thu chu hetiang hi a ni:
Thou art a holy ladder, where
angels go and come
Each Sunday finds us gladder,
nearer to heaven, our home;
A day of sweet reflection, thou
art a day of love,
A day of resurrection from earth
to things above.
Christopher Wordsworth-a hi mi ril tak mai, Lincoln bial bishop ni ve pha hial a ni. Hymn hi a dah sâng hle a. A ngaihdan chuan hymn chu mimal rilru leh ngaihdan puan chhuahna mai ni lovin kohhran pumpuiin Pathian chibai an bûkna aw (voice) a ni tur a ni a. Hymn phuahtute pawhin an hla hmang chuan ringtute hnenah thurin zirtirin an hla chu chhandam la ni ve lote hnena chanchin tha puan darhna a ni tur a ni. (101 More Hymns Stories. Kenneth W.Odbeck, p.207).
Chawlhni hla kan neih zinga khal ber tih theih Jehova Chawlhni Thianghlim tih (AH. 222) phuahtu F.E.Belden-a hi Ellen G.White-i phir pui Sarah Belden-i (Harmon) fapa a ni a. A hla phuah thiam avangin Adventist kohhranah pawh a lar hle. Mahse ani pawh hi Adventist kohhran atangin a bâng tho si. Seventh-day Adventist kohhran a bansan chhan hi sawi dan chi hnih a awm: A nutei (E.G.White-i) thusawi leh inlarna chu an ina engemaw chen chenchilha a en chian hnu-ah zawlnei dik thiltih niin a ring thei ta lo va. Chuvangin a hla phuah neitu nihna pawh General Conference chu a pe duh lo an ti. Hei vang hian kum hnih zet chu General Conference pawhin hla an neih mumal loh phah a ni. Tichuan a tui lo chho zel a, kum 1910 khan adventist kohhran chhuahsanin chutihlaia thuhriltu lar Billy Sunday-a chu a zui ta daih mai a. Hetia kohhran dang thuhriltu a zui hnu pawh hian hla tha tak tak a la phuah zui zel a, a bu hial a chhuah an ti.
Sawi dan chi dang lehah chuan a hla phuah atanga hlâwkna awm ang ang chu rawngbawl nana pe vek turin General Conference nen inremna an siam a. Mahse rin aia a lo hlâwk tâk avang khan a ui leh si a, chumi lungawi lo chho zel chu a ni an ti. A thih hmâ lawk (kum 1945-a thi a ni a) paw’n kohhrana kir leh turin an thlem nasa a, Ellen G.White-i ngei pawhin inlam lêt leh turin lehkha a thawn a, mahse Pathian leh kohhran a hlat ngai lo tih bâk a hawikir leh tâk thu kan hre lo.
Hetiang hi Chawlhni hla-ah pawh kan intodelh loh dan chu a ni (Kei chuan ka sak tui loh phah hlek lo va). Khawvel huap meuh pawh hian kan intodelh lutuk lo a ni mai thei; kum 1941-a General Conference –in Church Hymnal a chhuahah khân hla 703 a awm a. A tam zâwk daih chu kohhran danga mite phuah a ni bawk.
He Church Hymnal-ah hian Isaac Watts-a hla 32, Seventh-day bâng F.E.Belden-a hla 22, Fanny J.Crosby-i hla 22, Charles Wesley-a hla 28, Seventh day nu Annie R.Smith-i hla 14 te hi mimal hla tam deuhte chu an ni. Hemi dawtah hian hla deuh fê-ah James Montgomery-a (8) te, William Cowper-a te, PP.Bliss-a te an awm a, anni hi kohhran dang an ni vek bawk (PP.Bliss-a hi dam rei deuh atan a itawm kher asin). He hla bu vêka chawlhni hla 18, hla number 455-470 leh number 653, 654 te zinga pahnih pathum chauh hi kan kohhran mite phuah an ni. A bâk hla 15 vel, chawlhni hlâa kan neihte hi Sunday phuahna vek a ni.
Tin, chhiatni thatnia sak tur hla inhmeh kan neih loh avang hian kan kohhran hla bu hi a tangkai tur angin a tangkai thei lo bawk. Mitthi vuinaa sak chi chu lo dah tha ila, inneihna lam hla pawh hi kan nei tha lo a ni mai thei; Adventist Hla Bu No. 370 leh 371 te hi inneihna hla kan neih chhun an ni (chhuak hmasa-ah). Kan sa khât viau. Mizorama inneihna hla kan sak tam ber pâwl Chungkhuanu lêng ruatsain, tih leh Aw Pathian, nang ngilnei ber, tih Kristian Hla Bu No. 580, 581 te hi L.Biakliana leh Rev. Liangkhâia te phuah an ni a. Heng hla pahnih tel lo hian a inneih theih loh emaw tih mai tur a ni. Hla bu chhut tharah heng hla pahnihte hi telh an ni ve ta a, kan hla bu a tangkai sawt dawn tihna a ni.
Hetia han sawi tâk rau rau-ah chuan han sawi zawm zel ila. Kohhran thenkhat hla bu siam chuan mimal kutchhuak tam lutuk bik awm lo se an ti deuh thin niin ka hria a. Tichuan Kristian Hla Bu [18 th (Revised) Edition, 2005] ah hian hla 600 a awm a. Mimala kuthnu ngah ber chu kan sawi tawh bawk, Mizorama kum kua lek awm Zosapthara a ni a, a kuthnu 75 a awm a, chu chu za zela 12.5 a ni. Adventist Hlabu (2nd Edition, 2010) ah hian hla 484 a awm a, chung zinga hmun lia thena hmun khat deuhthaw, za zela 23.17 chu Pastor Thangkhuma kutchhuak a ni. Mimal kutchhuak a tam hle; chu chu a tha nge tha lo ka hre thiam lo va, sawi zui vak pawh ka tum lo. Kristian Hla Bua Zosapthara kutchhuak 75-ah hla 26 (za zela 34.6) ka sa thiam a, Adventist Hla Bua Pastor Thangkhuma hla lehlin 112 zingah 17 (za zela 15.1) chauh ka sa thiam. Mahse hei hi midang teh nân chuan a hmantlâk miah loh. Zai lam hi ka nikhua lohna lam tak a nih avangin mi tu emaw faka sawiselna tlâk ka ni lo tih hi a hre chiangtu ka ni.
Hla chu a tam lam ni lovin a quality a pawimawh zâwk thin. Chawngkhupa (1909-1990) chu a hla pakhat ‘Aw, khawngaihtu Pathianin’ (KH. 36) tih avangin Mizoram khawvelah hian a hming a dai tawh lo vang. Chutiang zelin Sialkhawthanga chu a hla phuah ‘Damchhungin i thawk thuai ang u (KH.380) avangin a hming a dai thei tawh lo va, Tailuaia (Lalpa, i thlarauvin fang chhuak leh la, KH. 303) te, Zahlira (Lalpa ram lâk tumin khawvelah hian, KH. 338) te, Zumi (Ka hmaah lui ral khaw mawi chu a awm, KH.454) te ang hian hla phuah tam lo mah se kan hre reng tawh dawn a ni. Pachhunga College Boys’ Hostel kan awm laia awm ve pakhat chuan hla zahnih chuang a phuah a, a buin a siam nghe nghe. Mahse tuman tu nge a nih kan hre zui lo.
Hla bu siam dawnah mi an fimkhur hle. Kil hrang hrang atanga thlir a tul thin. Kohhran tradition te, hnam culture te, mihringin hun hrang hranga kan lunglenpui te, chhiatni thatnia kan hla sak duhzawng thlenga en thiam a tul viau ang. Zêp lovah chuan kan hla bu te ang pawh hi han sawi thui deuh chu a châkawm chiang alawm, mahse a tul ber loh avangin tihian mi pawisawi lo tâwk vela ka ngaih ka han pet lâwr vel mai mai a nih hi.
Tichuan hetiang hi thil awm dan a nih avangin kan naupan lâia min rawn tlawhtu pakhatin chorus pahnih khat min han zirtir dêk dêk a, ‘Adventist-te chuan naupang hla kan nei tha bik,’ a ti ngawt kha awih a harsa ta a ni (puitling hla nen kan han sawi pawlh vel ta mai mai a nih pek hi). Mahse amah kha ka zu dem vak chuang lo; kan kohhran hi a hmangaih a, a chhuang ve a, a tha lam zawng hlirin a thlir nite pawhin a lang a. A awhawm zaw phian asin. A la hre tlêm deuh a, a insawithei hmâ lutuk deuh lo maw (?) tih thu mai a ni e. I dem lo vang u. Ani aia ka changkanna bik awm reng reng ka hre lo.
A tlangkawm nan: Hetiang hla bu ropui kan nei thei hi lawm nachang kan hre tur a ni. A buatsaihtute pawh an fakawm thlawt e. Hlim takin sa ila; chu chu a pawimawh ber. Kei chu hetiang hla bu tha kan nei hi ka lawm em em a ni.
■
Seventh-day Adventist ni lote hlaphuah kan hnawl htei lo va, hnawl chi an ni lo ang bawk hian an thuziakte leh thusawite hi hnawl phal chi niin ka hre lo. Thutak leh thlarau nun lairil chawm thei chawtak tamtak an keng tel a ni.
ReplyDeleteA bengvar thlak in a ngaihnawm ka ti zawk mahin ka hria. Ngaihtuah na pawh a kal thui. Mizo SDA te'n kohhran hlabu kan siam ve a, eng ang takin nge kan hman tangkai aw tih rilru ah a lo lut a. Ka lawi na kohhranah hian Mizo hla kan sa a, kan sak te zingah 95% chu harhtharna hla tih mai kohhran hla bu (SDA leh Kristian hla bu) a mi ni lo a ni a. Kohhran hla bu a mi sa duh lo leh sa tui lo te kan lo awm bawk a. Mizorama awm lo tih takah sap hla rim nam sak hian thang thar/naupang te an Mizo lovang tih hlauhna lian tak lo neih te lah bo lo. AY a chorus te te minute 10-15 chhunga sak pawh ngaimawh kan lo awm nen. A buaithlak ang reng khawp mai. Chuvangin kohhran hla bu hi kan tangkai pui lo hle. Church board ah hial te pawh he thu hi sawi ho a ni a. A tlangpui thu a kan ngaihdan chu hetiang hi a ni. 1) Kohhran hla bu nei ve si a tangkai pui lo leh Adventist ni si a kohhran hla bu a mi thiam mu mal neih loh hi dik leh tha a ni lo. 2) SDA hi khawvel pum huap kohhran kan ni a. Tawng dang hmang rinna a kan unau te nen in pawl ho chang pawha kan hawi hai bik lohna turin kohhran hla bu a mi hla te Mizo tawng tala kan sak thiam a tul. 3) Sap hla (e.g. Chorus/worship songs) te pawh kan naupang te'n eng emaw chen an thiam ve theihnan AY/SS hunah zirtir ve a tul. Sap tawng hman na rama awm tan phei chuan a pawimawh leh zual a. Kan naupang te tam zawk tawngtai emaw Pathian hming pawh lam rik phal lohna a sikul kal an ni a. In lamah Mizo kan nihna angin Mizo hla kan sak pui a tul a. Biakin lamah Mizo hla (Mizo irawm chhuak chauh) hlir kan sak chuan Kristian hla pang ngai (hnam dang te nena kan sak ho theih chi) thiamna tur an nei lo. All-round development (sakhuana lamah) an neih theihna tur siam a pawimawh a. Chuvangin kohhranin thui tak leh zau taka a thlir a tul a ni. 4) Kohhran hla bu (harhtharna hla/Mizo irawm chhuak ngat ni lo) a mi chu zai a tui lo tih hi chu hla kan thiam that loh chuan zai tui a ngaihna a awm lo. Zai tui tur chuan hla kan thiam a ngai, thiam tur chuan kan sak tam a ngai. Kan sak duh loh chuan kan thiam ngai lovang. 5) Thenkhat chuan 'harhtharna hla' ti a atchilh tawp an awm bawk a. Kohhran hla bu a mi hi harhtharna hla a ni lo em ni?
ReplyDeletePu Chhuanmawia nge nge, ziak kim chang peih khawp mai. Tin, comment-te pawh a ṭha lutuk. Kan kohhran hruaitute hian chhiar ve se ka ti khawp mai, an chhiar ve hlawm ang emaw?
ReplyDeleteKan kohhran mi leh sa ngeiin an phuah hla tam tak neih a chakzia a ziak lang niin ka hria. Hla phuah lama tui leh thiam leh thlarau lama sang deuhte khan han phuah zawih zawih teh u.
Florence Mami comment-a a ngaihdan a ziahte hi a dik hlein ka hria.
Kan kohhran-ah, ka inkhawmna khua leh veng apiangah chuan a hmingin hla hruaitu leh music tumtu hi ka ni ve deuh ziah ṭhin a. Kan kohhran hlabu-a hlate hi a kim thei ang bera sakpui hi ka tum hram hram ṭhin. Tin, hla hi kan sak ngun chuan sak nuam kan ti a, kan tui chho ve mai tih te leh, kan thluk dan a dik emaw dik lo emaw, kan lo sak ṭhan tawh dan hi nalh berin kan hre ṭhin tlangpui tih te pawh ka hmu chho ve zel a. A thluk dan tur dik leh a sak dan tur dika sakpui hi ka tum hram hram ṭhin.
Hla/zai hruaitute, hla lama tui te, musician te, hruaitute kan pawimawh zual a, ṭan i la sauh sauh ang u.