Lalchhuanmawia Tochhawng

Lalchhuanmawia Tochhawng Article lawrkhawm.

Thursday, August 25, 2011

ZU LEH KHAWTLANG NUN

      
Hnam tin zingah khawtlânga thil tha lo, mimal leh vantlâng nun khawih pawi thei thil siam that tum mi eng emaw zât an awm theuh ang. Suala mihring an tlûk hnu, vantlang nun nei khawpa an pun tirh atang rengin a awm nghal ni tur a ni.  Khawtlang nun siamthatna hna thawka mi vantlâng phusa nasa ber pawl kan nih ka ring thin a. Kan vei ber leh do nasat ber, khawtlang nun siam that tum dêk dêk tawh phawtin an hmachhawn hmasak chu hi a ni.

Mizo pi pute’n zû an in tan hunlai chu hriat chhuah rual a ni tawh lo vang. Vantlang nunah hmun pawimawh tak a luah thin tih erawh chu kan hre chiang hle. Lâwmna lam leh lungaihna lamah an chelek a. Sakhaw thilah hial pawh a bang lo niin a lang. A pawimawh em avangin zû ngah thei chu mi awm thei tehna pawh a ni ve reng a. Lal ropuizia sawi nan an zû neih thlumzia an sawi tel ve châwk bawk. Hmêlma berah chuan an neih ve loh hmêl a ni.

       Engtik lai atang khan nge heti taka zû hi kan huat a, kan buaipui tak luai luai mai chu le? Hnam changkan dana zirin zû hi kan buaipui dan a inang lo hle hlawm awm e. Tunhma Sâp hovin min awp lai chuan sawrkar hnathawkte’n Sâp hma-ah zû an in ngam lo va, an rui ngai lo reng reng.1 Hnam changkang zâwk kaihhruaina hnuaia kan awm lai a nih chu. Hnam mawl apiangin zû an in chhia a, an rui mawl a, an buaipui dan a mawl bawk. Sâp hovin min tinsan hnu, keimahnia kan inenkawl ve (District Council) hnu khan mawl takin zû hi kan buaipui ta luai luai mai a ni awm e.

      Mizoram khaw tinin zû awm lohna khua nih tumin kum tam tak an lo bei tawh a. Mahse satel mau la ang chauh, rikna ngaiah kan ri kan ri mai a ni. Zû hian do a nih tirh atang khan rem lam a la pan lo va. Khawvel hmasawnnain a ken tel erawh hmuh tur a awm; Pathianni tlaiah zurui insual luih luih leh zû vanga khawlai inhawr khawm luai luaite a awm ta meuh lo.

Engvangin nge heti em ema zû hi kan huat a, tihrem kan chak em em chu le? Mi tam tak chuan chik zâwkin kan thlir ngai awm lo ve. Hemi chungchangah hian kei pawhin mithiam zâwkte ka rawn hauh lo va. Keima hmuh dan leh ngaihdan ka ziak mai dawn a ni.

ZU in mite hi chi thumah ka then a. Chung zu in mi chi thum te avanga tih rem hmak duh kan nih leh nih loh leh a kaihhnawih thildangte pawh lo en teh ang.

A thenkhatna chu tleirawl hawklak zû in thin leh buaina siam ching (Juvenile deliquence) an ni. Tin, buaina siam lem lo pawhin tleirawl ho chuan intih `pa’ nan emaw, rual pawl nan emaw an in deuh fo bawk. Mizo thalai rawlthar za zela eng zatin nge zû in thin a, buaina siam thin? Hengho vang hian em ni zû hi khawp rem kan tum? Lo ni ta se khap rem tuma tha leh zung sen ral kha min tihbuai dan nen a inphû tâwk em? ZU ruih vanga buaina siam ching nia kan hriatte hi a ni tak tak em? Ruih vanga sual nge an nih? An sual vanga rui thin? Zû ruiin buaina an siam thin tih hi a dik em? Buaina siam chingin zû an in thin a ni zâwk lo maw?

Pahnihna-ah chuan, buaina siam lem lo va ngawi renga in thin an ni.2 Hengho hi chuan thian kawm nan emaw, mahni chauha awm khawhar hnem atan emaw an in deuh ber a. A tlangpuiin hetiang mite hi puitling kum 30 chung lam an ni deuh ber awm e. Sunday school te chu an kai ve lâwp lâwp a. An piangthar sê sû lo va. Tin, zû an in zeuh zeuh thin tih pawh mipui leh kohhranin kan hre deuh fur a. Mahse sawrkar khap thil, a sawi mawi ringawt pawh phal loh, lei chawi theihna thil ti thin an nih avanga endawng leh hmuhsit an ni chuang lo. Kohhranah a kûla taiin inhmang lo mahse YMA leh association dangahte chuan enhranna awm miah lovin an inhmang thei a. Hnam hmêlma lian ber ang hiala thenkhatin an sawi `ZU’ thian tha an nih hre mah ila mak tih an hlawh lo.

     Pathumna chu sap hovin `institution criminals’ an tih zingah hian ka khung hlawm a.3 Chungho chu engineer, doctor, contractor, sumdawng lian, politician, etc., an ni. Hengho rualin zu an in chuan sual em ema ngaih a ni lo va. Sawrkar phal loh thil ti thin an ni tih an mahni leh mipuiin kan hria a. Mahse an awmna khua leh vêng theuhah zû an in avanga thinhrik leh endawng an hlawh ngai meuh lo-langsar lutukin an che a nih loh chuan. Anmahni pawhin thil tisual em emah inngai hran lo va. An zak bawk hek lo. Kohhran, YMA leh pâwl dang tam takin hlâwk deuh hlaih beiseiin thawhlawm an khawn fo zâwk thin.

Officer pakhat, zan lamah zû a in vanga zingkara biak hleih theih loh pawh pâwl pakhat chuan an adviser atan an dah a. Chu pâwlah chuan VDP member te, VC member te, kohhran lama mi tangkai tak takte nen ro an rêl thin a. An ruat chhan leh beisei ang ngeiin pawisa pawh a pawk viau a ni awm e. Mahse zu dap thin VDP te, VC te leh pulpit tlâng atanga zu haw em em thinte pawh khan chutiang mi (institutional criminals) chu chuti em emin zû an in vanga thinhrikna an nei ngai lo va, an hmusit lo va, an huat em em zu in thin an nih vanga anmahni zu in thinte inthlahrunna tur boruak engmah an siam ngai hek lo. Hetiang mi hi engzat tak Mizoramah hian awm ang maw? Zu hua a, dap dap thinte hian hetiang mi hi an haw ngam lo fo thin.

A chunga zu in mi chi thum kan sawite zingah a eng  vang ber hian nge zû hi kan huat a, hmelma No 1 ang hiala kan do rawn luih luih chu le? Heng zu in mi chi thumte zinga a hmasa pahnihte khi kan buaipui ber leh zilh ngun berte an ni a. Zu dova vâk chhuak thinte nen pawh an inchal tauh zing ber awm e. Mahse chhiatni thatni leh khawtlang thil tihkhawmna-ah zak miah lovin an la rui ngam fo va, zû hi hua kan intih a, kan do nasat ang hu chuan kan huat nachhan ber ni awm, a ruih taka kha chu haw tehchiam awm pawhin kan lang leh chuang hlei lo va. Huat chu sawi loh zûk leh hmuam tingai miah lo leh zu in miah lote chu a leha lingin kan hmusit lek lek zâwk a ni. He thil inkalh tlat, zû nasa taka do si, zu in mi leh ruih ching haw phal leh miah si lo leh rual pawlnaa kan ngâi tlat hi siam that a, mipui mitmei venga miin an inngam loh hunah chauh zû hi a rem ang.

Tin, tuna zû kan huat dan hian awmzia a nei lo. A that lohna avanga hua ni pawhin kan lang lo. Kan inhuat hmuh ve mai mai a ni. A zuartute leh an zawrhna hmuna zirin kan huain kan haw lo mai mai bawk. Khaw lian deuhte chuan an khawper atanga ngam zawngten khaw chhûnga an rawn phurh luh leh vêng kilkhawr deuha kan zuam zawngten an zawrhin kan haw hle a. Ui rual zinga an dawih zep ber an seh rawn ang maiin kan bawr rawn a. Chutihlai chuan officer leh kan zah zawng milian ten an kawl reng thin tih hre mah ila, engtin kan ti lo. Huata hnêkin chutiang mite han inpui theitu nih kha tam takin uan nan kan hmang zâwk lek lek a ni.

Zû kan huat dan chu - mi pakhat hian chemtêin mi vit hlum se, chu pa chu man lovin a chemtê chu vawchhia ila, chemte chhertu chu vuain lei chawitir ila, chutih laiin mi vit hlumtu chu duhduhin khawlai lêng se, engahmah ngai lo ila - chutiang chiah chu a ni, zû kan do dan hi.

    Zû hi an khap lohna ramah chuan sual em ema ngaih a ni lo va. An khapna ramah erawh chuan sual a ni a. A in thinte pawhin sual nan an hmang nge nge bawk. Mizorama zu dinhmun pawh hi amaha sual mala inse ni lovin khap a nih vanga sual lo chang ta mala prohibita a ang hle a ni.

   America ramah pawh kohhran mite nawr luihnain khap rem an lo tum tawh thin a. An hlawhchham chiang hle. America rama zu khapna khan pâwl chak tak, rilru zim site thiltihtheihzia a entir a ni.4  Washington Times phei chuan zu khap bur hi a tha e tih vanga kha dan kha pass ni lovin politics-a phuba laklêt (Vote duh loh) hlauh vang chauh a ni, a ti. Secret ballot-a vote thlak niin zu khap bur duh lo ho kha Anti-Saloon Leaque (zu khap duh ho) hovin hre thei lovin inthlan huna vote lohah vau lose chu an pass hauh lovang.5

Mizorama zu khapna dan pass a nih chhante hi han thlir ila America rama an pass chhan nen a danglam vak awm lo ve. Tin, India rama state thenkhatte pawhin pâwn langa lan mawi duhin zû hi an lo haw der ve chiam tawh thin a. Mahse beidawngin an bansan leh nge nge thin. Total Prohibition hlih chungchangah chuan Dr JC.Brust-a sawi hi a dik hlein ka hria. “Zu khap nana vantlang buaina leh senso chu zû-in mi a tihchhiat leh tihbuai man aia a san zâwk avangin zu khapna dan chu hlih a ni,’ tiin.6   Mizoram pum mi a tihbuai tak tak aiin khap rem tuma kan buaina hi a lêt zetin a tam tawh zâwk a rinawm.

Zû hi sual tinreng bul niin an sawi thin bawk. Thil tha a ni tihna chu hre bik hran lo mah ila thalai tam takin ruihtheih thil dang an tih hmain zû an in deuh zel a ni an ti. Zu hi sual bul tak ni lovin meizial hi sual bul zâwk chu a ni. Mi thiamten an chhut danin tleirawl chuan zû a in hmain meizial a zu phawt thin a. Mei zûk rûk atangin zû-ah an kai tlangpui zâwk. Chu âimaha sual bul zâwk chu kan thinlung hi a ni. Hei hi Isua pawh khan a hre chiang em em a, chuvang chu alawm chaw ei dawna kut sil leh silh loh chungchang zawhna a chhan tum pawhin, “Kâa lûtin mi a tibawlhhlawh lo” a tih ni. Hei hi vawksa ei leh meizial zûk phalna atana sawi a ni lo va. Mihring min tibawlhhlawhtu tak tak chu pawn lam hmuh theih thil ni lovin kan thinlung chhûnga kan duhthlanna zâwk hi a ni tih a sawi duhna a ni.

Tin, zu chhiah hi ramin a hlâwkpui em? USA-ah chuan engtik vel lai emaw khan zû avanga chhiah an lâkluh chu dollar tluklehdingawn sawmhnih chauh a nih laiin zû avanga an senso chhût chin ngawt pawh dollar tluklehdingawn za sawmhnih a tling. Hetia han ngaihtuah mai chuan zu chhiah chu hlâwk lo zâwk hle-ah ngaih theih a ni a, mahse zû an khap khan zû avanga an senso dollar tluklehdingawn za sawmhnih kha a kiam chuang lo va. Kiama hnêkin zu man a lo to va, zû a chhia a, sawrkarin a tihrem nan sum tamtak a hmang bawk a. A pung zâwk mah awm e. Chutihlaiin zu chhiah tluklehdingawn sawmhnih kha an chân tho si a, a hlâwk lo em em a ni.

   Zu khap duh ho chuan zû avanga sualna thleng thin hi a figure-a dah nuam an ti hle mai a. An sawite hi a dik ngei pawh ka ring. ‘India ramah ngei pawh zu in avanga thilsual tih chu kum 1974-ah chuan za zela 11.5  a nih laiin kum 1975-ah chuan za zelah 19.35 lai a kai chho hman a ni.’7  Hetia han ngaihtuah mai hi chuan zû avanga sual chu  kum khat chhungin za zela pariatin a pung a nia. A rapthlak kher mai! Hetiang hian pung zel tak tak nise kum 2000 hnu-ah hi chuan sual zawng zawng hi zû vang a ni deuh vek tawh ang. Kohhran upa eiru zawng zawngte, loan rul tha duh si lo, bank leh corporation lamin an thin dawna minister leh thil tithei ruai leh chung si te, bungraw tha lo zawk supply reng si, a quality tha ber anga ziak hmiah hmiah ngam te, leh politician inei thau pui puite pawh hi zû vang vek a ni ang chu. Zu khap bur duh hovin uar tak leh tihfuh inti taka statistics an thur chhuah ang hi chu a tak tak ramah a ni fo lo tih a chiang khawp mai.

Thenkhat chuan zu tamna ram France khawtlang nun chhiatzia leh zû vanga damdawi in awm tamzia te, zungawlvei leh zu chhiatpui hrim hrim enkawl nana an senso tamzia khu ha hipin an sawi thin. Mahse a lehlamah WHO report danin France mite khu khawvela mi hrisel ber pawl an ni. Tin, zu khap burna ram Saudi Arabia leh Muslim ram thenkhat hrehawmzia te, mihring nun nawm lohzia leh an rinawm lohziate chu an sawilang duh hauh lo.

Zu khap burna dan hmang duh ho chuan an duhthusam mumang ram (utopia) chu talhfiak hmanga tihpuitlin an duh chawk thin. Zu zuar hnawhchhuah te, an in kalhsak te, an bungbêl vuak chhiat leh ensan tihte hi a dik ber ang em? An fundamental rights kan tihbuai sak tihna a ni thei ang em? Hmanlai chuan khawtlang tana hnawksak zawnga awmte chungah tlangval rualin kut an thlak thei tlat a. Rukru, khawtlang tana hnawksakte chu an tlang chil thei tlat a ni. Hei hi zawlbuk policy, tlangval rual rorelna kha a bul chu a ni. Kha zawlbûk policy kha vawiin ni thlengin kan la vawng nung reng tihna a ni ber chu. 

Mizo chuan a tam zâwk kan nih hian dik ta zâwk leh dan pawh bawhchhe thei lo ang hialah kan inngâi deuh fo mai. Sunday serh-ho a tam ber an nih avangin an ni serh chu midang chunga barh luih kha dikin an ngâi fo thin a. Chutiang thu hlaa buaina neuh neuh chu Aizawlah pawh hian a awm fo thin. India dan hi lo tha hle lo phei se chu sabbath serh-ho leh pawl tê nâu dangte hi chu an retheiin kan palzût nasa hle maithei a ni. ‘Khawtlang siam thatna hna kan thawh pawh hian kan rilrua lian ber chu a khap zawng deuh hlir leh tihluihna ang renga kan ngaihdan midang chunga barhluih (imposed) mai kha a ni fo thin.’8 Hei hi hmanlai zia kan chhawm, tlangval rualin an duh loh zawngte an hrem a, an tlângchil ang kha a ni. 

Tunah chuan primitive society-zawlbûk policy a that ang khan civilised society-a kan awm ve takah hi chuan a tha tâwk tawh lo. Rule of Law-in nun tum ve tawh zâwk ila. Kan tifuh zâwkin a rinawm. Chu chu hnam puitling awm dan a ni a. Rule of law hmanga nun kan thiam hun hun chu kan puitlin hun a ni mai awm e.9
Tihluihna hmanga khap a, do vak hian khawvel khawiah mah zû a tirem ngai lo. Economics dan takin demand a awm chhung chuan supply chu a awm zel ang. Muslim sakhaw dan firfiak ber nena an khapna ram Saudi Arabia-ah pawh a hlawhtling hek lo. Lêm derna titam mai a ni.10 Khap aiin chhia leh tha hriatna tih changkan a hlâwk zâwk.
 
Tualthahte pawh hi danin a khap a, a rem chuang lo. A rem loh avangin thlah zal chi a ni lo tiin  mi tam tak an tang thin. Miin tual an thahin a thahna hmanrua chemte, silai etc.. te kan do bur lo va, chutiang bawk chuan zu ruiin buaina an siam a, midang tana hnawksak an nih chuan na tawk takin zilh hau ila, hmusitin ngainêp thiam ila, zû hi buaipui luih luih a ngai lovang. Zu rui ngainêp lo leh, rui ngam lo khawpa khawtlang boruak siam si lo va, a engmah hre lo zû zâwka do vak vak mai chuan ram ropui min thlen thei lo vang.

Vailen hmaa pipute chuan zû hi an do ve lo va, khapa hnêkin zu ngah theite chu mi awm thei leh hausaa chhiar an ni. Mahse chutiang tak chuan zû chu tamin  nei fer fur mah se thalai zu ruih ching leh rui buai thinte chu an hmuhsit tlat avangin thalai zingah zu rui ngam an awm ngai lo. Mipui mitmei avang zâwkin tumah an rui ngam lo mai a, hei hi zu khap dan tha ber chu a ni.

 Tunlai erawh chuan thil awmdan a danglam ta daih mai. Hman deuh khan Aizawl nula pahnih, thiamna lamah pawh master degree nei ve ve, kohhranah pawh a mawi tâwka inhmang ve thin chu ka titi pui a. Chu mite pahnih pasal duhzawng chu a tul changa zu no hnih khat lem ve zauh thei, rui buai ngai si lo an ni. Zu in ngai miah lo chu an khirh duh, an rilru a zim etc., tiin a leha lingin an hmusit a. Kohhran ho leh tlawmngâi pawlten sual tinreng bul, hnam hmêlma an tih, zu in zeuh zeuh thei chu an ngaisang rilru zâwk daih mai a ni. Zû hi khap rem hmiah ila Mizo nula thenkhat hi chuan an pasal duhzawng an hmu zo dâwn lo tihna a nih chu!
 
Zu in mi haw si lo, hmusit bawk si lova zu khap rem tum chu changêla sawi bel ang chauh a ni. Chhiatni thatni-ah zu in mi an tlawmngai zâwk, an fel zâwk tihte hi tute emaw khen nan kan hmang fo a nih phei chuan a rem mai mai lo vang. Chuvangin zu khap thu-a ka ngaihdan chu J.S.Mill-a essay “On Liberty” a mi,  “the only purpose for which power can be rightfuly exercise over any member of a civilised communities against his will is to prevent harms to others” tih hi a ni.

 Zû hi ka in ngai loh avangin fakna tur ka hre lo va, mite hnena zu in that lohzia sawi fo thintu pawh ka ni. Ka la sawi zel pawhin ka ring. Ka thiante zinga zu in an awm pawhin in lo tura fuih chu ka mawhphurhna-ah ka ngai ve a ni. Mahse tuna kan inhuat hmuh dan ang lêm derna nena khap hi chu tul ka ti lo. Zû hi kan hua a, khap rem kan duh anih chuan a rûkin emaw, rûk lo in emaw kan awmna hmun apiangah haw ngam ila.. Tlawmngai pâwl kalkhawmna leh committee-naa hua a, khap rem duh chuan amah chauha a awm pawhin hua se la; tichuan nun tak tak nena kan khap ngat chuan a rem em em ang. Chu chu kei pawhin ka thlâwp tlat a ni. Zu khap bur hi kan sawisel hran lo ve, haw tak tak si lovin lemchanga kan haw der chiam hi ani tha lo chu.

Engpawhnise zu khap bur hi tuna kan rilruin a la phâk tâwk a nih miau avangin kan kal zel hrih lo thei lo va. Nakinah thangthar fing zâwk leh rilru zâu zâwk an la rawn chhuak zel ang a, khawvel dang nen kan inpawh tial tial bawk ang a, chumi hun, kan thliarkâr rilru zim tak mai hi a reh hunah zu chu hnam changkang zâwkte tihdanin kan la zalen tir em em ang. Chu hun chu kei hian hmu pha kher lo mah ila thlen hun zawng a la awm dâwn khawp mai. Hetiang reng hian computer age,  global village an tih tawh hnu-ah hian a mawl fal reng theih dawn loh.

 Tin, zû mai ni lo, zûk leh hmuam, meizial, kuhva, sadah, tuibur tih ang vel kan uar lutuk leh rual pawl nana hman kan tum tlat mai hi hnam dang laka Mizo min timualphotu pakhat chu a ni ve a. A dik tak phei chuan zu in naran aiin kan mualpho pui zâwk daih ka ring thin.


Notes and References

1.‘Zu In Mizo Society’ (Past and Present).

2.Hetiang mite hi moralistic criminals an tih, nawhchizawrh,lehkhaden, zu in, meizuk, drug ruih etc... zingah kan chhiar ngam ang em? Mihring kan pung zel ang a, hetiang mi hi an la pung deuh deuh dawn a ni.

3.Hetiang mi hi kan ramah hian an tam awm mang e. Zu dohovin an hmachhawn ve ngam loh, an hmachhawn ngam hoten an thik phak ve ang reng site an ni a. Eng ang pawhin hetiang mi hi chuan zu chu kawlin  duhtawk in mah se tuman dan angin an
tingam tak tak lo.


4.“The history of prohibition shows the leading role of narrowly based but powerful
group.”  ‘Sociology’ 
   Leonard Broom & Phillip Selznick.

5. Ibid, phek 248

6.Frontline, June 19, 1998.  phek 85

7.“Zu Hi Thil A Ni”    Revd Chuauthuama. Phek 56.

8.“Khawtlang Siamthatna Lam” Rinsanga IAS. Didakhe, November-December, 1987.

9.Ibid, phek 5.

10.‘Thuthlung Ram.’
    L.Keivom.

3 comments: