Lalchhuanmawia Tochhawng

Lalchhuanmawia Tochhawng Article lawrkhawm.

Thursday, August 25, 2011

PATHIAN ZAWN CHHUAH
RAM


 Khawvel hnam hrang hrang zirtute chuan, “Hnam tin hian engemaw ni bik riauva inhriatna an nei theuh e,” an ti a. A dik awm hlein ka hria. English ho khuan ni tla sêng lova rorel thei an nih hma atang reng khan engemaw ni bik riauva inhriatna an lo nei lian hle tawh thin a. Chutiang bawkin German-ho pawhin khawvel awp thei hial turah inngâiin indopui an chawk chhuak a. Hitler-a ngaihdan phei chuan khawvel mihring zingah hian German chu hnam chi tha ber, khawvel chunga rorel ngei turah a ngai a. Chutiang bawkin French, Spanish, Greek leh Japanese hoten hetiang hnam engemaw bik riauva inhriatna hi an nei nasa a, khawvel pawhin a lo buai phah fo tawh a ni.

Juda-ho phei chuan Abrahama atanga Pathian thlan an nihna chu a ni lo zawnga kal puiin anmahni insawr bing nan leh hnamdang hmuhsit nân hnam thlan ni bik riauva an inhriatna rilru chu an hmang nasa thin a. Hetianga Juda-ho kalsualna, “Pathian hmangaih bik leh duhsak bik” anga inhriatna hi tawmpui châkin kristian ram tam takah mi kal fawr bik ten an ruih pui nasa mai thin a ni.

Sâp thenkhat chuan British khu Ephraim-a thlah niin USA khu Manasia thlah niin an lo chhût lût ve thung a. An Bible tanchhan pawh, “Ephraim chuan thli rinrawlah a neih a, khawchhak thli chu a zui thin a,” (Hosea 12:1) tih thu tho hi a ni. An ni ngaihdan chuan khawchhak thli chu khawthlang lam hawiin a tleh a, British thliarkar thleng khuan Ephraima chuan thli chu a zui thla a. Khu thliarkarah khuan Pathian malsawmna dawngin an lo lian a, ram ni tla sêng lova roreltu an lo ni thei ta a ni. Tin, chu mai ni lovin thlarau lama a naupang zâwk (tisa-ah chuan Manasia kha a piang hmasa zâwk a) Manasia chu America khu a ni a. America khu British atanga indang, British nau tih mai theih a ni tih chu kan hai awm lo ve. Hetianga sâpho inchhui thinte Bible châng tanchhan leh British leh Ireland rama Bible-a mihring hming leh hmun hming ang lek lek tamzia te, tunthleng pawha British lalthutthleng inhlan chhawnnaa an thut thin Davida Lalthutthleng an tihte leh khawvel thila kan inropui hleihzia hmuh hi chuan  keini hnam thlan lo inti ve, rethei em em, ram chhengchhe kara awmte inchhui luh dan âi chuan a awihawm deuh zâwk a ni(awih tur ni ta ang ila).

‘Pathian zawn chhuah ram’ tih leh ‘Hnam thlan’ theology hi keini leh sâpho chauhin an buaipui lo. America rama Red Indian hnamte pawhin an lo buaipui ve nasa mai a. Tin, Uganda ram lai lia cheng Ubayadaya hnam pawhin Israel hnambo ni ve ngeiin an inhria a, Hebrai tawngte an zir a, Synagogue-te sain Israel hnambo an nihna chu pawm turin Israel sawrkar an ngên a, an ruih pui ve nasa mai.

Mizo zingah he hnam thlan theology hian mi rilru-ah hun rei tak atang tawh khan hmun a luah ve reng a. Thenkhat phei chuan an buaipui nasa hle mai. Israel hnam bo nia inhria, pem thlâk tuma inpu ta uaih uaihte pawh an awm ta. A hmun zuk thleng ta rawih lah bo lo. Tin, pêm tum chiah lo; awm hmuna thu sawi huai fê fê kan ngah ta hle bawk.

Hetiang tlangram zim têa kristian hlang ang reng tak kan lo awm thei hi a mak titu tan chuan a mak ve bawk a. Kan sakhua kristianna tarmit leh chu âia la nu zâwk Israel tarmit nena khaw hawi thin tân phei chuan chhak lama Kâwl ho Buddhist tlimpui te, thlang lama Muslim maktaduaih tam tak mai te leh hmar lama min deptu Hindu tlimpuite enin he lai zim têa kristian hlang deuhthaw lo awm ta chu Pathian zawn chhuah ram tia lo ruih puia, ât phah nana lo hmang lek lek pawh ni ila a mak lo ve

Mi thenkhatin ‘Pathian zawn chhuah ram kan ni’ an tih theihna chhan leh hetianga khawvel sakhaw lian pui pui pathum kara kristian hlang kan lo awm theihna chhan hi kawng thumin ka thliar a. Chungte chu tawi tê têin lo thlir ila.

Pakhatna chu economy vang a ni. Economy lam atanga kan thlir chuan pi leh pute khan sumdawnna lian tham, ramdang mite awh tlak, min rawn zim luih luihna tur engmah an nei lo va. Thenawm ram atanga han pem luh châkawm hliah hliahna chhan tur kha a awm lo a ni ber mai. Ram hausa-ah chuan mi an pem ruih ruih thin.

Hun Laita (Middle Ages) tawp lam atanga kum zabi 20-na tir lam thleng khan Europe mite chu ram nuam leh hausa, rangkachak leh lunghlu tamna ramah an pêm lut ruih ruih a. A rama lo awmsa (S.America, N.America, S.Africa, Zimbabwe, Autralia, New Zealand -ah te) hnam tênau zâwk chu an chim ral deuh zel a. An chim ral vek a nih loh pawhin sawrkarna lal tiang viliktu leh a ram hausakna thau tam zawk sâwktu-ah an tang zel a ni. Keini ramah ve thung chuan chutianga ram hausakna itawm tham thil chu engmah hmuh tur a awm ve lo va, tumah an rawn pêm lut duh lo. Tun thleng pawh hian kan sawm fê loh chuan sapho tumah anmahni thuin an rawn zin duh mang mang lo.

Hetianga hnam hlang taka kan lo awm theihna chhan hi keimahni fel vang leh hnam dangte aia kan ram leh hnam hi kan humhalh thiam em em vang ni lovin mi awh tham leh chuhpui tham leilung hausakna kan neih loh vang leh, han zin khawthawn châkawm khawpa ram leilung nuam a nih loh vang a ni ber zâwk a ni.

A pahnihna chu politics a ni. Kan pi leh pute foreign policy kha Hitlera policy nen a inang hle. An bul vela an hnam ngam chhun run hmiah hmiah zel mai kha a ni a. Chuvangin hnaih that ngam pawh an ni lo. Hnam dang an rûn thin kha chu makah pawh la ngai lo ila, a Zo khua leh khua pawh an inngeih lo va. Tin, khaw te reuh tê tê pawh khaw khat si, vêng leh vêngte pawh an la inngeih lo cheu thin a ni. Sâp hovin min awp hnu khan kan sual chhuah leh ngen chhuah ni miah lovin Inner Line Reserve min siam sak a. Kum 1935 khan Government of India Act hmangin Lushai Hills chu “Excluded Area-ah” an dah leh bawk a.

Heng min humhimtu dânte hi Mizo politician ho sual chhuah an ni lo va. A dik tak phei chuan heng dan an siam laia Mizote kha rampum huap ngaihtuahin khawvel êng hmuhna lama mit keu hlim, hnute hne lai ang chauh an ni a, politics-a mahni hmakhaw sial kaw tur an la ni lo reng reng a ni.

A pathumna chu a ram leilung hi a ni. Mizoram leilung hi ram nuama sawi tur a ni lo. Hmingthang khawpa ram nuam, khawvel ramdangte chu sawi loh, India ram hmun dang atang pawhin han pem luh chakawm hliah hliah chu a ni lo a ni. Lo neihna hmun atana ram tha, ram dang atanga han zuan luhna tlak a awm  lo va, leilung hausakna lamah nise thil hlu laih chhuah tur a awm mang lo bawk a. Heng avangte hian kan ram hi miin min la rawn chim ve luih luih lo chauh a ni. Rangkachak te, lunghlu te, thir lam chi te, leh tuialhthei te hi mi thik tham lo nei ve ni ila he ram hi a chan pawh kan chang tawh lo zâwk hial maithei a ni.  Hnamdangin min luahlan daih tawh zâwk lovang maw?.

Khing a chunga kan sawi hetianga hnam hlang deuh thaw-a kan awm theihna chhan pathumte khi thil chhuanawm tak chu an ni lo khawp mai. Khawchhak lama kan unaute khi an awmna sawrkarin a zir loh vanga hrehawm tiin tal chhuah a, he lam rawn pan an lo châk ta viau  a. Vaiho lah an ramah an lo chêp tan ta bawk nen; tin, chumi rual chuan India sawrkar thatna zâr zovin kan lo changkang ve ta deuh bawk a, rawn pem luh a châkawm ta deuh a ni ang, hnam dangin min chim nasa ta. Kan inveng thiam awzâwng lo.

Hetia hnam hlang tak leh kristian sakhaw hlang awm khawmna tihngam kan lo nih tâk avang hian kan rilru chu a lo insâwr bing a, ramdang nena inkal pawhna kan lo nei chhe em em bawk nen, thliarkar rilru kan pu nasa a, chumiin a rah chhuah pakhat chu kan sakhaw tarmit atanga hnamdang aia Pathianin min hmangaih bik riauva inhmuh hi a ni. Chutiang rilru chu kan put sa deuh tlat avangin Pathian hnam thlan nia kan hriat Israel sawrkar pawh kan tan bur mai a. Chutia kristian sakhaw huang chhûng atanga Pathianin min hmangaih bik riauva inhriatna rilru chuan Pathian hnam thlan la ni renga kan hriat Israel hnambo nia inhriatna-ah min hruailût niten a lang. ‘A ni e’ kan tingam chiah lo a nih pawhin kan kristian dan rilru hi chu Israel hnambo nia inhriatna rilru tuhna atana lei tha, duhthusam chu a ni tho tho mai.

Tunhma lama kristiante’n Juda mite an hmuhsit a, an huat tehreng nen; engtia an hnam bo nih châk ta em em mai nge maw kan nih le? Protestant din chhuaktu hmasa. Martin Luthera phei chuan Juda-ho chu a han haw mai mai khawp a. A lehkha chhuah pakhat ‘On the Jews and Their Lies’ tihah chuan, “Kristian te u, hei hi lo hre teh u, Juda-ho aia hmelma lian zâwk in nei lo tih hi.” a ti tawp mai. Ramhuai fate an nih avangin salah man tur an ni a, kristiante kut hi a dehin an dek zeuh tur a ni lo a tih bâkah Juda-ho in leh lote chu hal darh vek a, an biak inte pawh tihchhiat a, an lehkhabu hal sak vek a, an sum leh pai, tangkarua leh rangkachakte pawh chhuhsak vek tur an ni a ti hial a nih chu.1

Luthera ai mah hian Roman Catholic-ho phei chuan an la duh rum a. A tak tak pawhin an tiduhdah thei kher asin. Hmanlai deuhte phei chuan Isua Thawhlehna Ni an lawm apiangin an vêng hnaia Juda tu emaw ber chu an man a, Isua phuba lak nan an sawisa chiam a. A chang phei chuan an thih phah thin a ni. Roman Catholic kohhran ho kutah hian Juda mi nuaih engzat chiah nge thi hriat theih a ni lo. Kohhran Rorel Inkhawm (The Fourth Lateran Council) - in kum 1215 AD- November thlaa thu a chhuahah chuan Juda ho chu kristian ten an hriat hran nan puan them  inbel tura an tih bik (yellow) chu inbel ngei turin an phut a. Tin, an sawma pakhat pawh Roman kohhranah an chhung lût tur a ni a, sawrkar hna reng reng an thawk thiang bawk lo vang, tiin.2

Hetia tunhma lama kristian ten Juda-ho an huatna letling chiaha kristian rama Juda hnam bo nih châkna rilru lo piang chhuak ta hi engtik lai atanga intan nge maw ni le? Mahni rama lo buaipui mai duhtâwk lovin a thenin UNO thleng thlengin an insawi hmuh a. UNO-in hnama min puan chuan India ram atanga indang nghal mai tur ang hial tea sawi a ni bawk. UNO-a zualko thin hnam hi an tamin anni pawhin an lo be chhe lo viau zêl niawm tak a ni. Mahse UNO hian mi tualchhûng thu-ah hi chuan thil a tithei lo ang reng khawp mai.

Russia hmar chhak, China nena an inrina laiah pawh khian  Juda te pual bika rorelna hran nei (autonomous) ram bial khat ‘Jewish Autonomous Oblast’ an tih chu a awm a.3 A zau zâwng pawh mêl kil li 13, 900 (sqkm) lai a ni. An khawpui chu Birobidzhan a ni a. Kum 1852 atang khan Russia-in awp tanin kum 1934 khan mahnia ro inrel (Russia hnuaia autonomous neiin) hrangin an awm ta a ni. Tin, he ram hi mineral resources lamah a hausa em em bawk.4 Russia sawrkarin he lai bial hi Juda mite angin a pawm a, UNO an sawi ve ngai lo nge tunthlengin an la independent lo.

Tin, India ramah pawh Juda hnambo nia inchhâl hi keini chauh kan ni lo. Guntur (South India) bawr vela Telegu tawng hmang ho pawhin Israel hnam bote thlah kal zel kha la ni ve ngeiin an inhria a. Mahse London School of Oriental and African Studies-a pêng pakhat Jews Studies-a professor  Tudor Parfitt-a chuan India rama Israel hnam inti-ho chi hrang hrang DNA an test-naah Maharashtra state-a Bene-Israel ho, Pune, Thane, Mumbai leh Ahmedabad vela khawsa chauh lo chu Israel thlah diktak an ni lo tiin a sawi. Guntur vela inti Israel leh Manipur vela tribal inti Juda-ho chu mihring an ni ve tih bâk an chhui theih loh thu a puang a ni.5



CIPC

Hman deuh khan CIPC chuan dangdai deuh hlekin hnam thlan theology bawk chu an rawn buaipui veleh vak mai a. An insawi danin naupangte nen lam an pawla membership fee pe chu mi nuaih hnih chuang zet an ni.  Israel hnambo zinga mi ni ngeia an inhriatna point chi hrang hrang kan thlur hman lo va. Amarawhchu an innghahna leh sawi uar em em UNO Security Council Resolution 242-na  ni 22 November 1967-a an passed chauh hi han thlir pui ve ila. He UN Security Council thurel hi anmahni ziah  dan angin hetiang hi a saptawnga a lan dan chu a ni.

"The war over, Israel diplomatic challenge was to translate its military gains into a permanent peace based on UN Security Council Resolution 242 which called for 'Acknowledgement of the Sovereignty' Territorial integrity and political independence of every state in the area and their right to live in peace within secured and recognised boundaries free from threats or act of force.' tiin.

Helai thu atang ringawt hi chuan khawvel hmun hrang hranga Israel hnamten an awmna hmun apiangah political independence an hmu ang a, UNO emaw En-O lo emaw-in an enkawl ang. An awmna ram apiangin independence an pe ang tihna awm reng reng ka hmu ve lo.

Ni Ruk Indo-ah khan Israel kha a hmelmate khan an hneh lo han han em mai a. Arab ramte mualpho lutuk tur chhan nan UNO-in inkahhai a rawt chung mai a nih kha. Chumi bawhzui zel nan leh khung lai Middle East bawr vela remna tluantling a lo awm theihna tura thurel a ni zawk. Keini India Hmar chhak kila  mite awzawng hi min rawn rel chhan lova. Russia ram Juda-te emaw, Spain ram amite emaw, Europe ram leh America khawmualpui ram hrang hranga Israel mite tana an rel a ni hek lo.

Khawvel hmun hrang hranga Israel hnam awm darh-ho te hi UNO chuan a duhsak bik lo kher mai; USA-in chhan fo lo phei se chu Israel khu hmanah khan Arab-ho nawrna avangin UNO chuan a kawm serh daih tawh emaw, a hrem na hle tawh emaw a ni zawk ang.

Israelte chu an awmna apianga independence pek zel tur ni se tuna Juda mite tamna USA, Canada, Russia leh Europe ramte hlei hlei hian a nia phal dawn lo ni.

Engpawhnise he lehkhabu hi chutianga Juda-te history chhui vakna tura ziak a ni lo va. Israel hnam bo kan ni.’ tih leh Kan ni lo’ tih chungchang sawifiah tumna bu a ni hek lo. A duh duh chuan lo buaipui teh phawt se, he lehkhabu-ah hi chuan kan buaipui hman lo ve.

Kum rei lo tê chhunga Kristian ram lo ni ta mai chu a Israel thlah zâwng lo pawhin Pathian zawn chhuah ram intih pawh a awm vena lai zawng a awm alawm. Tuipui ral ram hla taka mi inpe zo, thlarau mite hmangin Pathianin min rawn zawng chhuak tih hi phat thu a cheng lo va; lawm tlâk pawh a ni teh meuh mai. Revd  Chuauthuama’n, “Pathianin Israelte hnam thlana a siam chhan zâwk erawh chu hnam khat hmangaih bing vang ni lovin, khawvel hnamtin te Pathianin a hmangaih vang zâwk a ni,6 a ti hi a dik hlein ka hria. Tempul hlan tuma Solomona tawngtaina hian chu chu a nemnghet chiang hle a ni ( I Lalte 8: 41-43, 59-60).

Pathian zawn chhuah ram kan nih hi hnial thu a awm lo ve. Mahse Pathianin hnamdangte chu a hmangaih lo deuh a, keini hi min hmangaih bik leh duhsak bik anga ngaih erawh chu a fuh lo hle ang. Chu chu Israel fate tawlh thlûkna lai tak pawh kha a ni. Hetia keini hnam tlêm tê zâwk min rawn zawng chhuak hi min hmangaih fal bik vang ni lovin, kan chhehvela hnam tênau zâwkte pawh a hmangaih ve tho avangin keini a sihhnip zâwkte hi an hnena chhandamna chanchin tha puang turin min rawn thlang hmasa mai niin a lang.

Kan kristianna hi kan vela hnam tênau zâwkte hmuhsit phah nana kan hmangte a nih ngat phei chuan Pathian min koh chhan chu kan hmu thelh hle tihna a ni ang a, Pathianin Israel fate a hnâwlna chhan ang chiah kha kan nihna tur chu a lo ni dâwn a ni. Tin, khawvel thiam chantir tura a fapa meuh petu khian keini tlâng kâra awmho rilru zim tê ang hi puin Tuikuk te, Chakma te, Vai-ho te aia min hmangaih bik a nih chuan biak tlâk Pathian a ni lo tawp tihna a ni thei bawk ang.

Engpawhnise khawvelah hian Pathian malsawmna dawng kristian ram hausa fê fê engemaw zat an awm a. Sâpho, duh duha khawvel chinglet thei ho, hnam tin zinga  chanchin tha pu darhtute pawh khu Pathian zawn chhuah ram chu an ni ve tho mai. Chutianga Pathian zawn chhuah ram nia inhriatna leh khawvel hneh tur khawpa thil engemaw bik neia inhriatna pawh an nei lian thin reng a ni. Chuvangin kristian rama kan siam vek thei a nih chuan Tuikuk  te, Chakma te pawhin ‘Pathian zawn chhuah ram’ chu an la inti ve mai dawn a ni. Pathian kohna chhâng a, chhandamna kawng dik an zawh a, sim hming pu tlâka an rah phawt chuan Tuikuk an ni emaw, Chakma an ni emaw, Dumkâ an ni emaw a dang chuang lo; ‘Pathian zawn chhuah ram’ chu kan ni vek mai.

“Pathianin mi duhsak bik a nei lo tih chiang takin ka hria e. Nimahsela hnam tin zinga mi tupawh, Amah tih a, fel taka thawkte chu Aman a pawm thin.”(Tirh 10:34,35).

Heng thu, ‘Pathian hnam thlan,’   ‘Pathian zawn chhuah ram’ th te, ‘Israel hnambo kan ni’ tih te leh  ‘Hnam dang aiin Pathianin min hmangaih zâwk’ tih te hian a inbum hlum der theih a nia. Kan ramah hian hnamdang ho awh huai huai khawp leh mak an tih hial tur khawpin hna thawk nasa ila, rinawm bawk ila, chu chu hnam thlan nihna aia kan changkan pui hmasak zâwk tur chu a ni. Asia khawmualpuia ram changkang ber Japan-ho khian Israel nih an châk viau awm kan hre lo va. Khawthlang ram hausa pui puite pawh khu Israel hnambo tih leh ‘Pathianin hnam dang aiin min hmangaih bik’ tia hna thawk hman mang lova an vir buai chiam kan hre hek lo. Heng hnam dingchhuak kan awh em em thinte leh kan ngaihsan hote hian hna an thawk nasa a, an rinawm bawk a. Chu chuan ram ropuiah a siam a, Pathian pawhin malsawm tlakah a ngâi niin a lang.

Israel-ram pawh khu, khutianga ram an indin hma, mi rama an vahvaih lai chuan miin an hmusit a, an ten a, Juda mi nih chu thil vanduaithlak tak a nih hun laite pawh a tam hle thin. Mahse anmahnia ram hran an neih hnu-ah khuan nasa tak, he laia an hnambo nih châk hote hnathawh lêt zet thawkin thlan tui nen an ram khu an dinchhuah pui thei chauh a ni. Hna thawk peih lo, rinawm bawk si lo hnam chu Pathianin mal a sawm lovang a, dinchhuah hun a awm hek lovang.

Notes and References
1.Hagee, John.  -  Final Dawn Over Jerusalem
Ben Publishing – 1998.
Secundarabad. India.       Phek - 55-57
2.Ibid.  phek - 46, 51.
3.Manorama Year Book 2002.
  p. 330.
4.Everyman’s Encyclopaedia.
    5th Edition. Vol. 7.
JM Dent and Sons.London.p.208                         
5.The Times of India. July 22, 2002. (Monday)
6. Chuauthuama, Revd. "Hnamthlan
   Theology". Sabereka
  Khuangkaih.August 1998.(phek
23). Zorin Compugraphics, Aizawl.

2 comments:

  1. Ngaihnawm lutuk
    Hetiang thu tha chhiar theih a in dah hi a lawmawm e.

    ReplyDelete