Lalchhuanmawia Tochhawng

Lalchhuanmawia Tochhawng Article lawrkhawm.

Tuesday, August 30, 2011

ADVENTIST HLA BU LEH THU HO MAI MAI


      Kohhran lian vak lo, mi sing chuang awrhin hla bu tha tak mai, changkang tak mai leh en nuam tak mai kan nei hi lawmthu sawi thain ka hria a, ka sawi nghal ni teh se. A buapuitute pawh an fakawm khawp mai. 

        Kei hi mi thil tih that kara titi lo vawr ve chiam ching ka ni awm mang e, ka ti a. Tunah pawh hian kan hla bu tha zarah titi kan vawr dawn a ni. Miin an lawm ang nge an hua ang tih ka ngaihtuah dawn lo. Ka rilrua awm leh ka thil hriat ang ang ka ziak mai dawn a ni. Kan hla bu neih that zarah khaw nge titi in vawr chiam teh ang. A che che sih hlawkah.

Hla deuh hlek atangin han tan ila. Hmanah kan naupan laiin mi pakhatin kan kohhran a rawn tlawh a. Sap hla tawi tê tê, chorus an tih ang chi hi pahnih khat min han zirtir dek dek a, “Kan kohhran chuan naupang hla kan nei tha bik a nia,” a ti a. Tichuan keini naupang ta chuan kan lo awih em em a, naupang hla nei tha awmin kan awm ta veng veng mai a ni.

    Mahse tunhnu hian ka han ngaihtuah chiang leh a, khami tuma min zirtir naupang hla leh kan naupang hla dangte hi kan phuah a lo awm mang reng reng lo va. Tin, kan phuah hlir pawh chu lo ni tehreng se naupang hla nei tha anga han insawi theihna tham a tling chuang lo tih ka hre ta a ni. Chutihlaia naupang hla nei tha lo zâwk emaw kan tih Presbyterian kohhran chuan naupang hla bu, a solfa nena awm thlap an lo nei daih tawh a. Kum 2006 khan chhut 15-na (15th edition) chu hla 200 awmin an chhuah a, chu pawh chu vawihnih an chhu nawn leh der tawh. Keini erawh chuan kohhran hla bu kan han siam ve a, naupang hla bik dahna hla thupui hran pawh nei lovin Min Hmangaihna tih thupui hnuaiah Kristian Hla Bua an naupang hla (Kristian Hla Bu No.469/479 – chhuak hmasa ber) chu kan dil chhawng ta lek mai a. Chu chu Adventist Hla Bu No.91-na hi a ni. A thupui leh a hla a inmil lo lehnghal (First Edition). Chuvangin “Seventh-day te chuan naupang hla kan nei tha bik,” tih hi thu belhchian dawl lo a ni. 

Thu leh hlaa kan pachhiatzia sawi tâkah chuan thil dangin han chhunzawm ta zel ila. Heti tak maia kan pachhiatna chhan hi min hringtu azir nite pawhin a lang. Rinthu mai phei chu a ni.  

Min hringtu kan kohhran sâp missionary-te kha thu leh hla lamah an hausa vak lo tih hi zêp rual a ni awm lo ve. Shillong lama Lallianzuala Sailo lo convert-tute lam kha chu dah tha ila. Kan missionary sâp Lowry-a pawh kha thu leh hla timi a ni lo ti ila amah kan sawiselna leh sawi nêpna a ni lo. History thudik kan sawi mai a ni.

Presbyterian kohhran hringtu Welsh missionary Zosâphluia (Rev.D.E.Jones) chuan kum 1897 khân Mizoram a rawn thleng a. Kum hnih lek hnu-ah hla 18 awmna hla bu an chhuah thei ta mai a. A hmasa pasarihte hi Pu Buanga leh Sâp Upa te lehlin niin a lang a. A dang 11 te hi Zosâphluia leh Raj Bahajur Jyrwa (Khasi) te lehlin a ni. Zosâphluia’n hla pali a letling a. Raj Bahadur-an hla pasarih a letling thung. Zosâphluia hian kum hnih lek Mizorama a awm hnu-ah ‘Tlâng thim chhak lam kei ka en ang,’ tiin hla a phuah thei tawh a. Kum 1898 khân Chanchin Tha Luka leh Johana an lo chhu thei daih tawh bawk.

Tichuan Mizorama kum kua an awm meuh chuan hla 195 awmna hla bu an chhuah thei a. Kum 11 an awm hnu chuan (1908) hla 273 awmna hla bu an chhuah thei a. Kum 1919-ah phei chuan hla 558 awmna hla bu an chhuah thei tawh a ni. 

Kum 1898 December 31-a rawn chhuak Zosâpthara’n kum kua lek Mizoram a awm chhunga Mizo tawng a thiam dan kha a mak ngawt mai. D.E.Jones-a pawhin Zosapthara’n Mizo tawng a thiam chakzia chu, “… thla thum chhungin a thiam vek….,” tiin a sawi (Mizo Kohhrante, B.Lalthangliana. p.28). Mizoramah kum kua a awm a, Mizo tawngin zirlaibu 13 a ziak hman zu nia! (Zosapthara, B.Lalthangliana).

Kristian Hla Bu (2005 edition) –a hla 600-ah hian Zosâpthara (Edwin E. Rolands) kutchhuak a tam ber a, hla 75 a awm. Chung zinga 11 chu a phuah leh siamte an ni a. A dang zawng chu sâp hla a lehlin an ni. Adventist Hla Bu-ah pawh hian Zosâpthara kutchhuak 30 zet a awm ve a. Mimal kut chhuakah chuan a tam pâwl tak a ni awm e. Chungte chu Kan inhmuh kan intawh leh hma zawng (AH.15), Khawiah pawh ni chhuahna piangah (AH.22), Ka Pa, Van In A Ta Hlaan (AH 28), Leilung Pian Hmain Thu Chu A Awm (AH 31), Kan Pathian Kan Puipa Pangngai (AH 35), Thilmak Chhui Sen Loh Kan Pathian (AH 40), Isu nun nêm, lo tawng ang che (AH.72), Lal isua Hming I Fak Ang U (AH 79), Fak Ulang Isua Hlu Ber (AH 86), Malsawm ruahte a tla ang a (AH.93), Thawnthu Hlun Chu Min hrilh Rawh (AH 96), Krista Chanchin Mawi Ka Hmuhin (AH 106), A lo kalin  (AH.107), Lalpa thlipui a tleh chiam a (AH.113), Lal Isua hming i fak ang u (AH.116), Kalvaria Hmangaih Lo Lang Kha (AH 119),  Ka nun i tân ka pe (AH.138), Juda Maicham Chungah (AH 160), Nunna hi Lalpa ka pe (AH.182),  Zingah chi tha tuhin (AH.202), Greenland vur ram atangte (AH.207), Hmangaih zual che ka duh (AH.264), Thlarau Thianghlim Rawn Tir Ang Che (AH 272), I lamah min hip rawh (AH.275), Lal Isua kan thian tha berin (AH.291), Kan Lalpa Pathian isua (AH 293), Ni thenkhat tui mâmin a thiang fo (AH.317), Enna nun nêm (AH.325), Mangang leh lungngaia tan i tumte hian (AH.364), Thlemnaah Lut Suh La (AH 365), Lal Isuan Min Entir, Eng Vat Takin (AH 405), Chawlhni Lalpa Kunin Ngai La (AH 413)  tihte hi an ni. 

Mizoram a rawn thlen hnu kum hnih kum thum leka Leilung pian hmâin thu chu a awm,’ (KH.5) tih te, Kalvaria hmangaih lo lang kha, (KH.142) tih te leh Vawiin Pathianni a lo thleng, tih hla (KH. 561) etc., te a han phuah mai thei kha a ropuiin a mak tih loh rual a ni lo. Mizo zinga rei lo tê chauh awmin nute chawimawina hla tha tak mai,
Ka nausenin tu nge mi kawl?
    Ka nu, ka nu duhtak chu;
Tawng thei lovin tu nge mi pawl?
Ka nu, ka nu duhtak chu!
tih hla a han phuah mai thei pawh hi a mak ngawt mai. 

     Tin, Zosâpthara khan Mizote hi min hmangaih tak tak tih chu kum li lek a awm hnua Mizo hnam hla chang nga lâi a phuah theih dan atang hian a hriat theih mai awm e. A chang khatna chauh han tarlang ila. 
Mizo kan ni lawm ilangin,
Kan hnam thatna thu zawng zelin;
Thil thain kan ram timawiin,
Mizo lawm teh u!
Mizorama a awm rei lohzia ngaihtuah chuan heng a hla lehlin zinga thenkhat Kan Pathian kan puipa pangngai (KH.26), Thilmak chhui sên loh kan Pathian (KH.33), Malsawm ruahte a tla ang a (KH.47), Mangang leh lungngaia tan i tumte hian (KH.48), Isu thinlungin ka duh che (KH. 60), Lal Isua kan thian tha berin (KH.133), Enna nun nêm (KH.155), Lalpa thlipui a tleh chiam a (KH.156), Khawiah pawh ni chhuahna apiangah,(KH.248), I lamah min hip rawh (KH.266), Hmangaih zual che ka duh (KH. 428), Chawlhni Lalpa kunin ngai la (KH.560), Kan inhmuh kan intawh leh hmâ zawng (KH.572) tihte hian Mizo tawng a thiam chakzia a entir a ni. 

 Amarawhchu Zosâpthara’n Mizo tawng a thiam kan tih hian, sawisel bo a ni e tihna a ni lo; a hla lehlinte hi tawngkam ulh tak tak a tam khawp mai. A awm rei loh ngaihtuahin a thiam tihna mai a ni. Entirnan Adventist Hla Bu No. 93-na Malsawm ruahte a tla ang a, tih hlaa ‘Kohhranho hi a thawveng ang han tih ngawt maite hi a dik lo va. Khawvel hrût chhuak ila, Lal Isua ang hi,Thianghlim leh fel ka hmu lo va,” tihte hi a tense dik loh dan chu kan hre mai awm e. Hetiang hi a tam lutuk a, sawi mai sen a ni lo.  Mahse chu chuan Zosâpthara ka ngaihsanna a tihniam lova, Mizo hnam tâna a hlutna a tibo hek lo.

     F.W. Savidge-a (Sâpupa) sulhnu heng Kan Pathianin min hruai zel thin (KH.23), Kan Pathian hmangaihna thûkzia (KH.40), Isu i thu ka ngaihtuahin (KH.54), Ka suala ta ka tlantuin  (KH.216), Isuan min hmangaih ka hria (KH.536) tihte hi an neu lo khawp mai. 

D.E. Jones-a (Zosâphluia) chuan Mizo tawngin Zingah savaten Pathian an fak a (KH.6) tih hla a phuah bâkah heng hla Isua kraws mak tak chungah khan (KH.187), Ka Lal duhawm ka zahpui law’ng (KH.189), Lalpa tawtawrawt a rik hunin hunbi a awm tawh law’ng (KH.239), Râlkâp anga kalin (KH.402), Isu zaidam leh nun nêm (KH. 544), Pathian lehkha ka ring e (KH.565) te leh Eden huana nupa tuak khat (KH. 577) tih leh a dang engemaw zât sâp hla atangin a letling a ni. Adventist Hla Bu-a D.E.Jones-a kutchhuakte chu Ka Lalpa duhtak, min awmpui ang che (AH.11), Zingah Savaten Pathian An Fak A (AH 12), Aw Hmangaihna Min Thlah Lotu (AH 21), Isua Kraws mak tak chungah khan (AH, 63), Ka Lal Duhawm Ka Zahpui Law’ng (AH.68), Lalpa Tawtawrawt a rik hunin (AH.104), Thuhnuai Rawlh Takin Lal Isuan Min Ko (AH 141), Keima Thlarau Tidam Turin (AH 167), Ka Awm Angin Ka Lo Kal (168), Huana Isua Rum Hre Rengin  (AH 174), Kristan Sual Thawina A Siam Ta (AH 187), Boral Tur Chhandam R’u (AH 201), Kan Tawngtaina Hlawhtlintirtu (AH 253),  Râlkâp anga kalin (AH.349), Isu Zaidam Leh Nun Nem (AH 408) te an ni a. 

Adventist Hla Bua Sâpupa (F.W.Savidge) sulhnute chu Kan Pathian Hmangaihna Thukzia (AH 41),  Ringtu zawng zawngte u (AH.52), Isu, I Thu Ka Ngaihtuahin (AH 123), Chhang Chu Tuipui Kama (AH 135), Eng nge Sual Tifai Thei Ang? (AH 153), Isu Ka Hmangaih Che (AH 175), kan Pathianin Min Hruai Zel Thin (AH 318) te hi an ni. 

Thu leh hlaa Pu Buanga (J.H.Lorain) sulhnu pawh hi neu lo tak a ni. Sâp pachalin zir chawpa Mizo tawng dictionary tha tak a siam thei hi sawi nêp chi a ni lo. Tin, kum li lek rawn awm Dr Peter Fraser-a (1908 – 1912) pawh khan ‘Kros Thu’ tih bu a letling hman a ni.

Zosâp hmasaten Mizo tawng an thiam chakzia leh Mizo tawng thu leh hlaa an inchiah thûkzia ngaihtuah hian rualawh a na takzet a ni. Khatia Mizo tawng thu leh hla lipui an hleuh avang khan Mizo rilru-ah anmahni ngainatna thûk tak an tuh a, chu chu kohhran pawhin a than chak phahin rei lo te chhunga kristian ram kan nih duak duak theihna chhan pakhat pawh hi a ni ngei ang. Zosâp hmasate khan English Medium sikul rawn hawng nghal ringawt se chuan an zârzo phâk mi tlêm tê tih loh a mi nâwlpui tân khan an ngainatawm kher awm lo ve. 

Hla lama Zosâpten hma an hruai dan kan ziak nual a. Thuziak leh lehlin lama hmahruaitu an nihziate pawh ziah zel a châkawm hle naa ziak lo mai ila. Keini lam kan inen ve thung chuan sawi tur a tam lo khawp mai. Kan missionary chhuanvawr Lowry-a te nupa chuan Pu Pasêna hnen atangin Mizo tawng an zir a, rei lo tê-ah an thiam thuai nia sawi a ni a [S.Kamlova, B.A., B.Ed. Seventh-day Adventist Kohhran Chanchin (Mizoram-ah), 1988. p.40.], mahse thiam tih hi a inchen lo va, kum 15 a awm chhung khân Mizo tawng hi a thiam belh lutuk lo a ni awm e. A hnung zui thin mi pahnih ka kawmte chuan a tawng lehlin buaithlâk tâwk velin Mizo tawng a thiam an ti duh chauh a. A ziak lam phei chu sawi loha lum a ni. Amarawhchu hei hi anmahni sawinêpna lam ni lovin, an thilpêk dawn loh lam a ni tihna ani mai. Kawng danga an ropuizia sawina huang kan hawng lo va, kan sawi lo mai chauh a ni.

A thu hrimin thu leh hla-ah hian kan intodelh lo khawp mai. Nun Hlimna Hla Bu chhuak hnuhnung ber (Eigth Edition, 2008)-ah hian hla 200 a awm a. A zahve aia tam chu kohhran dang mite phuah an ni. He hla bu-ah hian Pastor C.Saikhuma phuah 27 awmin Vanlallawmi phuah 13 a awm bawk a. Adventist hla phuah thiam dang, minor poets an tih ang chi, hla pahnih pathum phuah pawh an awm nual naa an tam lo khawp mai. Heng adventist hla phuahtute hla phuah chi hrang hrang han en hian hlâa kan intodelh lohzia a lang chiang hle a ni.

 Kohhran leh mimal hian kan hun tawna zirin hla chi hrang hrang kan mamawh thin. Entirnân, baptisma chan huna sak chi te, inneihnaa sak chi te, chawlhnia sak chi te leh lawmna leh lungngaihna kan tawn huna sak chite an awm thliah a. Chutiang zawnga kan teh chuan Mizo adventist hla phuahtute hla zawng zawng belhkhawm hian Zosâpthara mimal hla phuah leh lehlinte hi an pha lo khawp mai. 

Tin, hla tha leh tha lo tehna pakhat chu a tlo leh tlo lohah hian a ni. B.Lalthangliana’n Zosâpthara  hla that bikna a sawi hi la chhuak ila a fiah mai awm e.
Kan Mizo Kristian hla thar phuahtu hmingthang pahnihte hi en ila. Kan sawi nepna ni lovin, mipui ngainat leh sak hlawh hla phuah a, a nun reng harzia thlir nan lo hmang ila. R.L. Kamlala (1901–1969) chuan hla 61 a phuah a, chung zinga 7 chuan Kristian Hla Bu, 2004-ah hmun a chang a; a hla zawng zawng zinga sawm chuang zet chauh hi sak lar leh nung reng niin a lang a. Patea (1894–1950) chuan hla 55 a phuah a, chung zinga hla 10-te chu Kristian Hla Bu, 2004-ah seng luh a ni a; a hla zawng zawng zingah sawm vel chu sak hlawh tak, nung reng a tih theih a ni . Pastor hmingthang Rev. Liangkhaia (1894–1979) hian hla lamah sulhnu 50 vel neia sawi a ni a, chung zinga hla 30 chuan Kristian Hla Bu, 2004-ah hian hmun a luah a, a hnuhma hla zawng zawngah 26 lai chu sak zin tak, nung reng niin a lang.

Zosapthara hla kan thlir thung erawh chuan a kut chhuak hla 103 lai a neih leh chung zinga hla 78-te chu Kristian Hla Bu, 2004-ah seng luh a nih thu kan sawi tawh a. Ngun deuh hleka kan han chhûtin heng zinga hla 60 vel chu mipuiin tui takin Biak Inah an sa a, an lung a tilêng a, ringtu nun a chawm a, Mizo Kohhrante nun a khawih a, a chul thei lo va, a vul reng a, a nung hliah hliah reng hlawm a, khuaibu lun lai ang maiin Zofate hian kan la thumpui mup mup reng a. Kristian Hla Bu atang hian Zosapthara kut chhuakte hi satthla ta vek ila a thâwl huai ang a, Mizo Kohhran hi a khawhar em emin a rinawm.” - Kristian Tlangau, July, 2008. 

  Mizo adventist hla phuahtute hla phuah hi hetiang hian teh ve dâwn ila engtin nge kan chhan ang. An la rei loh hlawm em avangin thui tak sawi lo ila. =hangthar kum 30 hnu lama mite chhan chi chauh a ni awm e. Amarawhchu tun atang hian heng kan hla phuahtute hla phuah hi mak tak maiin kohhran inkhawm program urhsun bik (worship service) tak takah chuan kan sa meuh lo tlat zu nia! C.Saikhuma leh Vanlallawmi te kha kan hla phuah thiam ber ber leh phuah tam bertute an ni a. Mahse an hlate hi inkhawm urhsun heng, chawlhni zan leh divine service angah te hian kan sa meuh lo tih chu kan hre theuh awm e. Kohhran hla bu pui Adventist Hla Bu ang chi-ah te phei chuan kan telh ngai lovang tih tur an ni (Tun hnu hian =halai Hla huangah dahin Hymn bu-ah kan dah ve ta).  Chu mai ni lovin kan kohhran huang chhung bâk hi an pel hlei thei meuh lo; chumi awmzia chu mi vantlâng duhzawng (universal appeal) an ni lo tihna a ni mai. Rei vak lo te chu han lar ve deuh hluai thin mah se an daih rei tak tak ngai lo. Tin, mimal angah pawh hian Nun Hlimna Hla Bu-a kan hla phuah thiamte hla phuahho hi kan upa tial tiala kan sa tlêm tial tial niin a lang. Chuvangin hla tlo tak hymn bua han seng luh em atan chuan an tling lo deuh ti ila kan sawi sual lo vang.

Leilung leh a chhunga chengte hi Pathian siam a nih kan ring a, chu chu Sabbath kan serh chhante zinga mi a ni. Mak ang reng tak chu kan hla phuahtute hian leilung mawina lam hi an phuah mang hauh lo nia. Chawlhkâr tina thilsiam hriat rengna ni serhtute chuan leilung mawinate hi ngainat hle a, Pathian thilsiam makzia leh ropuizia te hi hlâa phuah kur ngei nguai awm tak, a ni reng reng lo. Tun hnu-ah hian secular hla phuah lama lar C.Durthanga phuah Lalpa, I van I Kutchhuak  (Nun Hlimna Hla Bu, No.14) tih hla hi kan hre ta chauh a ni. Chu mai a ni lo, Sabbath ni hi kan sawi uar hle chungin chawlhni hla pawh kan nei tha lo khawp mai. Lawmsânga’n Chawlhni Ropui Tak A Lo Thleng leh Ta (Nun Hlimna Hla Bu, No.175) tih a phuah bâk hi Mizo irawm chhuak chawlhni hlâ kan nei lo a ni awm e. Kan hriat loha a lo awm reng a ni pawhin sawi tham a ni lo a ni ang. He hlâ lah hi khaptu awm ang maiin kohhran inkhawm urhsunah kan sa ngai lo lehnghal.

Isua lo kal lehna lam hawi hla erawh kan nei tha viau va, sak pawh an nuamin kan sa zing narawh; a phuahtute an fakawm hle a ni. 

Kum 2009 Helen Lowry School Song Book-ah hian ka hriat sual loh chuan (Mizo Section-ah) adventist hla phuah a awm lo va. Hei hi a chhan chu a buatsaihtute rilru-ah adventist hlaten hmun an chang tlêm a ni mai. An tum reng vang pawh ni lovin an rilrua awm (unconcious mind) ang ang an han dah chhuah khan an rilrua awm lo adventist hla phuah chu an telh lo mai niin a lang; tum luih reng vang a ni lo vang.

Hlaa kan intodelh loh dan chu han sawi zawm ta zel ila. Tuna kan hman lâi Adventist Hla bu-ah hian hla 390 a awm a. He hla bu-ah hian Methodist nu, mitdel Fanny J.Crosby (1820 – 1915) hla 18 a awm a, mimalah chuan a thawh tam ber a ni. A dawttu chu Anglican kohhran atanga chhuak Free Church zinga mi, Father of English Hymnody ti hiala an koh Isaac Watts-a niin hla 14 a nei a. A pathumna adventist F.E. Belden-an hla 13 a nei a, Methodist pachal Charles Wesley-an hla 11 neiin a palina a ni.

Tichuan he hla bua hlate hi heti zawng hian han thlir ila. Baptisma channa program kan neih apianga bang ngai lo Immanuela thi zamah tih hla (AH, No. 188) hi William Cowper-a (1731–1800) phuah, Rev. Chhuahkhama lehlin a ni. Amah Cowper-a hi mi hrisel lo tak leh bawrhsawm tak niin intihhlum te hial a tum a ni awm e. A pa hi King George II khan chaplain-ah a hmang a, chuvangin Anglican kohhran mi leh sa a nih a rinawm ber. Tin, kesil rawngbawlna kan neih zawh apianga kan sak fo Hmangaihna hrui vuanin tih hla (AH, No.196) hi Rev. J. Fawcett-a (1740 – 1817) phuah niin Rev.Rohmingliana lehlin a ni.

Chawlhni hla lam hi keimahni irawm chhuak kan nei tha lutuk lo bawk. Adventist Hla Bu, No. 215 -222 inkâra hla pariat hi chawlhni hla an ni a. An zinga mi F.E.Belden-a leh D.A.R. Aufranc hi adventist an ni a. Midangte hi chu adventist lo hlir an ni. Kan Lalpa Pathian Serh A Sabbath Hlû Nghilh Suh (AH.217) tih hi Seventh-day Adventist kohhran dinchhuaktute zing ami Joseph Bates-a te hovin Pathian hnâwl hnu, an tawngtaina pawh tenawm an tih Sunday serh Methodist nu Fanny J. Crosby (1820-1915) phuah a ni. Amah hi rawngbawltu lar D.L.Moody leh hla phuahthiam Ira Sankey te nen pawha rawngbawl ho thin, hla 8,000 - 9,000  vel lâi phuah thei a ni a. A rawngbawl dan leh a ngainat zâwng thuhriltu dang Henry Ward Beecher leh Phillips Brooks te enin he hlâa A Sabbath Hlû Nghilh Suh a tih hi keini Sabbath tih hi ani thei lo vang; uluk taka Sunday serhtu a nih bâkah chawlhni hla dang Holy Sabbath tih a phuah pawh Sunday a phuahna a ni tlat. Fanny J.Crosby-i hi Methodist kohhran member a ni a. Kum 1915 February 12 zing dâr 4:30-ah kum 95 mi niin a thi a. Mountain Groove thlanmual, Connecticut-ah Methodist pastor George M. Brown -an a vui liam nghe nghe a ni. Adventist Hla Bu-ah hian a hla phuah 18 a awm kan tih kha. Kristian Hla Bu chhuak thar ber (18th Revised – 2005 Edition) ah hian a hla phuah 31 an dah a. Chung zinga lar deuh deuh, keini ang zai thiam lo ber pawhin kan han sak ve thiam maite chu Pathian Ropui Rawh Se, Chhandamtu Petu (KH.4) te, Aw Lalpa, I Ta Chauh Ka Lo Ni E (KH.168) te, Isu Kraws Mi Hnaihtir Rawh (KH.197) te, Aw Isu,Kei Mi Kal Pel Suh (KH.255) te, Chhandamtu Chatuan Nun Nan (KH.270) te, Kan Lalpa Pathian Isua, kan thian tha ber hnenah (KH.280) te, Lalpa i hnathawh hi (KH. 309) te, Krista rawn pan la, bo rei duh lovin (KH.323) te, I thil tihsual rawn kalpui la (KH.329) te, Lalpa khawvel mi thim zingah (KH. 345) te, Hriat chianna hlu ber Isua ka ta (KH.415) te, Thihna lui piahah khawpui mawi tak chu a awm (KH. 466) te hi an ni.

Tin, chawlhni hla lar dang Aw Hlimna leh Chawlhna Ni (AH.215) tih hi English Poet hmingthang William Wordsworth-a unaupa fapa Christopher Wordsworth-a (1907-1885) phuah a ni a. He hlain hlimna leh chawlhna ni a tih pawh hi a phuahtu Christopher Wordsworth-a chanchin han chhui zui deuh chuan keini Sabbath hi a lo ni hauh lo. He hla hi Sam 118:24 “Hei hi Lalpa ni ruat chu a ni a, he miah hian kan hlimin kan lawm ang,” tih tlawhchhana a phuah a ni a. A hla phuah 127 zingah hei chauh hi sak lar zui nia sawi a ni bawk. A tira a phuah dan chuan he hla-ah hian châng ruk a awm a, Adventist Hla Bu-ah hian châng khatna, châng thumna leh châng rukna chauh dah a ni thung. Adventist Hla Bua tel lo a châng lina thu chu hetiang hi a ni:
Thou art a holy ladder, where
    angels go and come
   Each Sunday finds us gladder, 
      nearer to heaven, our home;
A day of sweet reflection, thou
    art a day of love,
A day of resurrection from earth  
   to things above.
Christopher Wordsworth-a hi mi ril tak mai, Lincoln bial bishop ni ve pha hial a ni. Hymn hi a dah sâng hle a. A ngaihdan chuan hymn chu mimal rilru leh ngaihdan puan chhuahna mai ni lovin kohhran pumpuiin Pathian chibai an bûkna aw (voice) a ni tur a ni a. Hymn phuahtute pawhin an hla hmang chuan ringtute hnenah thurin zirtirin an hla chu chhandam la ni ve lote hnena chanchin tha puan darhna a ni tur a ni. (101 More Hymns Stories. Kenneth W.Odbeck, p.207).

      Chawlhni hla kan neih zinga khal ber tih theih Jehova Chawlhni Thianghlim tih (AH. 222) phuahtu F.E.Belden-a hi Ellen G.White-i phir pui Sarah Belden-i (Harmon) fapa a ni a. A hla phuah thiam avangin Adventist kohhranah pawh a lar hle. Mahse ani pawh hi Adventist kohhran atangin a bâng tho si. Seventh-day Adventist kohhran a bansan chhan hi sawi dan chi hnih a awm: A nutei (E.G.White-i) thusawi leh inlarna chu an ina engemaw chen chenchilha a en chian hnu-ah zawlnei dik thiltih niin a ring thei ta lo va. Chuvangin a hla phuah neitu nihna pawh General Conference chu a pe duh lo an ti. Hei vang hian kum hnih zet chu General Conference pawhin hla an neih mumal loh phah a ni. Tichuan a tui lo chho zel a, kum 1910 khan adventist kohhran chhuahsanin chutihlaia thuhriltu lar Billy Sunday-a chu a zui ta daih mai a. Hetia kohhran dang thuhriltu a zui hnu pawh hian hla tha tak tak a la phuah zui zel a, a bu hial a chhuah an ti. 

Sawi dan chi dang lehah chuan a hla phuah atanga hlâwkna awm ang ang chu rawngbawl nana pe vek turin General Conference nen inremna an siam a. Mahse rin aia a lo hlâwk tâk avang khan a ui leh si a, chumi lungawi lo chho zel chu a ni an ti. A thih hmâ lawk (kum 1945-a thi a ni a) paw’n kohhrana kir leh turin an thlem nasa a, Ellen G.White-i ngei pawhin inlam lêt leh turin lehkha a thawn a, mahse Pathian leh kohhran a hlat ngai lo tih bâk a hawikir leh tâk thu kan hre lo.

Hetiang hi Chawlhni hla-ah pawh kan intodelh loh dan chu a ni (Kei chuan ka sak tui loh phah hlek lo va). Khawvel huap meuh pawh hian kan intodelh lutuk lo a ni mai thei; kum 1941-a  General Conference –in Church Hymnal a chhuahah khân hla 703 a awm a. A tam zâwk daih chu kohhran danga mite phuah a ni bawk.

He Church Hymnal-ah hian Isaac Watts-a hla 32, Seventh-day bâng F.E.Belden-a hla 22, Fanny J.Crosby-i hla 22, Charles Wesley-a hla 28, Seventh day nu Annie R.Smith-i hla 14 te hi mimal hla tam deuhte chu an ni. Hemi dawtah hian hla deuh fê-ah James Montgomery-a (8) te, William Cowper-a te, PP.Bliss-a te an awm a, anni hi kohhran dang an ni vek bawk (PP.Bliss-a hi dam rei deuh atan a itawm kher asin). He hla bu vêka chawlhni hla 18, hla number 455-470 leh number 653, 654 te zinga pahnih pathum chauh hi kan kohhran mite phuah an ni. A bâk hla 15 vel, chawlhni hlâa kan neihte hi Sunday phuahna vek a ni.

Tin, chhiatni thatnia sak tur hla inhmeh kan neih loh avang hian kan kohhran hla bu hi a tangkai tur angin a tangkai thei lo bawk. Mitthi vuinaa sak chi chu lo dah tha ila, inneihna lam hla pawh hi kan nei tha lo a ni mai thei; Adventist Hla Bu No. 370 leh 371 te hi inneihna hla kan neih chhun an ni (chhuak hmasa-ah). Kan sa khât viau. Mizorama inneihna hla kan sak tam ber pâwl Chungkhuanu lêng ruatsain, tih leh Aw Pathian, nang ngilnei ber,  tih Kristian Hla Bu No. 580, 581 te hi L.Biakliana leh Rev. Liangkhâia te phuah an ni a. Heng hla pahnih tel lo hian a inneih theih loh emaw tih mai tur a ni. Hla bu chhut tharah heng hla pahnihte hi telh an ni ve ta a, kan hla bu a tangkai sawt dawn tihna a ni.

     Hetia han sawi tâk rau rau-ah chuan han sawi zawm zel ila. Kohhran thenkhat hla bu siam chuan mimal kutchhuak tam lutuk bik awm lo se an ti deuh thin niin ka hria a. Tichuan Kristian Hla Bu [18 th (Revised)  Edition, 2005] ah hian hla 600 a awm a. Mimala kuthnu ngah ber chu kan sawi tawh bawk, Mizorama kum kua lek awm Zosapthara a ni a, a kuthnu 75 a awm a, chu chu za zela 12.5 a ni. Adventist Hlabu (2nd Edition, 2010) ah hian hla 484 a awm a, chung zinga hmun lia thena hmun khat deuhthaw, za zela 23.17 chu Pastor Thangkhuma kutchhuak a ni. Mimal kutchhuak a tam hle; chu chu a tha nge tha lo ka hre thiam lo va, sawi zui vak pawh ka tum lo. Kristian Hla Bua Zosapthara kutchhuak 75-ah hla 26 (za zela 34.6) ka sa thiam a, Adventist Hla Bua Pastor Thangkhuma hla lehlin 112 zingah 17 (za zela 15.1) chauh ka sa thiam. Mahse hei hi midang teh nân chuan a hmantlâk miah loh. Zai lam hi ka nikhua lohna lam tak a nih avangin mi tu emaw faka sawiselna tlâk ka ni lo tih hi a hre chiangtu ka ni. 

Hla chu a tam lam ni lovin a quality a pawimawh zâwk thin. Chawngkhupa (1909-1990) chu a hla pakhat ‘Aw, khawngaihtu Pathianin’ (KH. 36) tih avangin Mizoram khawvelah hian a hming a dai tawh lo vang. Chutiang zelin Sialkhawthanga chu a hla phuah ‘Damchhungin i thawk thuai ang u (KH.380) avangin a hming a dai thei tawh lo va, Tailuaia (Lalpa, i thlarauvin fang chhuak leh la, KH. 303) te, Zahlira (Lalpa ram lâk tumin khawvelah hian, KH. 338) te, Zumi (Ka hmaah lui ral khaw mawi chu a awm, KH.454) te ang hian hla phuah tam lo mah se kan hre reng tawh dawn a ni. Pachhunga College Boys’ Hostel kan awm laia awm ve pakhat chuan hla zahnih chuang a phuah a, a buin a siam nghe nghe. Mahse tuman tu nge a nih kan hre zui lo. 

Hla bu siam dawnah mi an fimkhur hle. Kil hrang hrang atanga thlir a tul thin. Kohhran tradition te, hnam culture te, mihringin hun hrang hranga kan lunglenpui te, chhiatni thatnia kan hla sak duhzawng thlenga en thiam a tul viau ang. Zêp lovah chuan kan hla bu te ang pawh hi han sawi thui deuh chu a châkawm chiang alawm, mahse a tul ber loh avangin tihian mi pawisawi lo tâwk vela ka ngaih ka han pet lâwr vel mai mai a nih hi. 

Tichuan hetiang hi thil awm dan a nih avangin kan naupan lâia min rawn tlawhtu pakhatin chorus pahnih khat min han zirtir dêk dêk a, ‘Adventist-te chuan naupang hla kan nei tha bik,’ a ti ngawt kha awih a harsa ta a ni (puitling hla nen kan han sawi pawlh vel ta mai  mai a nih pek hi). Mahse amah kha ka zu dem vak chuang lo; kan kohhran hi a hmangaih a, a chhuang ve a, a tha lam zawng hlirin a thlir nite pawhin a lang a. A awhawm zaw phian asin. A la hre tlêm deuh a, a insawithei hmâ lutuk deuh lo maw (?) tih thu mai a ni e. I dem lo vang u. Ani aia ka changkanna bik awm reng reng ka hre lo.

A tlangkawm nan: Hetiang hla bu ropui kan nei thei hi lawm nachang kan hre tur a ni. A buatsaihtute pawh an fakawm thlawt e. Hlim takin sa ila; chu chu a pawimawh ber. Kei chu hetiang hla bu tha kan nei hi ka lawm em em a ni.

 



Thursday, August 25, 2011

.…an tia lawm 10.

1.  Aizawl vêng pakhata kohhran upa pakhat pawh kohhran hminga Europe leh South East Asia ramte a fan    hnu-ah an hotuten Aizawl atangin Saiha-ah an tir dawn a, “A hla em mai,” a ti e, an tia lawm.

2.  Kohhran upa pakhat pawh hi chawlhni zanah thahnemngâi em emin a sermon chiam a, inkhawm ban veleh dâwt hlang hlak sawia sâpram pem tumin a insiam nghal mawlh mawlh e, an tia lawm.

3.  Mizo politician lar, Assam sawrkara cabinet minister ni thei A.Thanglura khan, “Rawngbawl tura thlâwk chhuak thei (foreign ramah)ho hi ‘sophisticated beggars’ (kutdawh changkang) an ni,” a ti e, an tia lawm. Dik hmêl fû ni.

4. Eirûk hmanga lei motor thatna chu a neitute hian mahni pawisaa lei loh na na na chu an lo ui lo deuh nge nge a, kohhran tlawh nân leh kohhran thiltih nikhua hian a tangkai thei riau, an tia lawm.

5. Mizoram sawrkar hnathawk leh kohhran rawngbawltu tam tak tân chuan Sâpram aiin Chawngte bial saw a hla fê zawk, an tia lawm.

6. Corruption te hi chu han bozia hi a ni lo reng reng, corruption building te hi kohhran thiltih nikhuaa hman atan an la tangkai em mai, an tia lawm.

7. Mizoram sawrkar hnathawk kristian hlang zingah hian lungawi lohna chang hre lo chu mi â an ni mai, an tia lawm.

8. Rev. Thansiama chuan, “Kan tunlâi pastor-ho lah hi, ‘Khawnge, Pathian pâwl nan chawlh kan la teh ang,’ ti awm lo. America-a kal tur ringawta chawlh lâk hi a mak a ni lawm ni,” a ti e, an tia lawm; dik hmêl fû ni!

9. Kan rawngbawlna hmanrua hi a changkang tual tual anga kan mi lâkluhte hi an nghet lo tual tual ang tih hlauhawm tak a ni, an tia lawm.

10. Mizoramah hian rawngbawltu tha leh thahnemngâi apiangin Pathian hminga an bungraw it zâwk tuak nâna kutdawh an thiam, an tia lawm.

ZU LEH KHAWTLANG NUN

      
Hnam tin zingah khawtlânga thil tha lo, mimal leh vantlâng nun khawih pawi thei thil siam that tum mi eng emaw zât an awm theuh ang. Suala mihring an tlûk hnu, vantlang nun nei khawpa an pun tirh atang rengin a awm nghal ni tur a ni.  Khawtlang nun siamthatna hna thawka mi vantlâng phusa nasa ber pawl kan nih ka ring thin a. Kan vei ber leh do nasat ber, khawtlang nun siam that tum dêk dêk tawh phawtin an hmachhawn hmasak chu hi a ni.

Mizo pi pute’n zû an in tan hunlai chu hriat chhuah rual a ni tawh lo vang. Vantlang nunah hmun pawimawh tak a luah thin tih erawh chu kan hre chiang hle. Lâwmna lam leh lungaihna lamah an chelek a. Sakhaw thilah hial pawh a bang lo niin a lang. A pawimawh em avangin zû ngah thei chu mi awm thei tehna pawh a ni ve reng a. Lal ropuizia sawi nan an zû neih thlumzia an sawi tel ve châwk bawk. Hmêlma berah chuan an neih ve loh hmêl a ni.

       Engtik lai atang khan nge heti taka zû hi kan huat a, kan buaipui tak luai luai mai chu le? Hnam changkan dana zirin zû hi kan buaipui dan a inang lo hle hlawm awm e. Tunhma Sâp hovin min awp lai chuan sawrkar hnathawkte’n Sâp hma-ah zû an in ngam lo va, an rui ngai lo reng reng.1 Hnam changkang zâwk kaihhruaina hnuaia kan awm lai a nih chu. Hnam mawl apiangin zû an in chhia a, an rui mawl a, an buaipui dan a mawl bawk. Sâp hovin min tinsan hnu, keimahnia kan inenkawl ve (District Council) hnu khan mawl takin zû hi kan buaipui ta luai luai mai a ni awm e.

      Mizoram khaw tinin zû awm lohna khua nih tumin kum tam tak an lo bei tawh a. Mahse satel mau la ang chauh, rikna ngaiah kan ri kan ri mai a ni. Zû hian do a nih tirh atang khan rem lam a la pan lo va. Khawvel hmasawnnain a ken tel erawh hmuh tur a awm; Pathianni tlaiah zurui insual luih luih leh zû vanga khawlai inhawr khawm luai luaite a awm ta meuh lo.

Engvangin nge heti em ema zû hi kan huat a, tihrem kan chak em em chu le? Mi tam tak chuan chik zâwkin kan thlir ngai awm lo ve. Hemi chungchangah hian kei pawhin mithiam zâwkte ka rawn hauh lo va. Keima hmuh dan leh ngaihdan ka ziak mai dawn a ni.

ZU in mite hi chi thumah ka then a. Chung zu in mi chi thum te avanga tih rem hmak duh kan nih leh nih loh leh a kaihhnawih thildangte pawh lo en teh ang.

A thenkhatna chu tleirawl hawklak zû in thin leh buaina siam ching (Juvenile deliquence) an ni. Tin, buaina siam lem lo pawhin tleirawl ho chuan intih `pa’ nan emaw, rual pawl nan emaw an in deuh fo bawk. Mizo thalai rawlthar za zela eng zatin nge zû in thin a, buaina siam thin? Hengho vang hian em ni zû hi khawp rem kan tum? Lo ni ta se khap rem tuma tha leh zung sen ral kha min tihbuai dan nen a inphû tâwk em? ZU ruih vanga buaina siam ching nia kan hriatte hi a ni tak tak em? Ruih vanga sual nge an nih? An sual vanga rui thin? Zû ruiin buaina an siam thin tih hi a dik em? Buaina siam chingin zû an in thin a ni zâwk lo maw?

Pahnihna-ah chuan, buaina siam lem lo va ngawi renga in thin an ni.2 Hengho hi chuan thian kawm nan emaw, mahni chauha awm khawhar hnem atan emaw an in deuh ber a. A tlangpuiin hetiang mite hi puitling kum 30 chung lam an ni deuh ber awm e. Sunday school te chu an kai ve lâwp lâwp a. An piangthar sê sû lo va. Tin, zû an in zeuh zeuh thin tih pawh mipui leh kohhranin kan hre deuh fur a. Mahse sawrkar khap thil, a sawi mawi ringawt pawh phal loh, lei chawi theihna thil ti thin an nih avanga endawng leh hmuhsit an ni chuang lo. Kohhranah a kûla taiin inhmang lo mahse YMA leh association dangahte chuan enhranna awm miah lovin an inhmang thei a. Hnam hmêlma lian ber ang hiala thenkhatin an sawi `ZU’ thian tha an nih hre mah ila mak tih an hlawh lo.

     Pathumna chu sap hovin `institution criminals’ an tih zingah hian ka khung hlawm a.3 Chungho chu engineer, doctor, contractor, sumdawng lian, politician, etc., an ni. Hengho rualin zu an in chuan sual em ema ngaih a ni lo va. Sawrkar phal loh thil ti thin an ni tih an mahni leh mipuiin kan hria a. Mahse an awmna khua leh vêng theuhah zû an in avanga thinhrik leh endawng an hlawh ngai meuh lo-langsar lutukin an che a nih loh chuan. Anmahni pawhin thil tisual em emah inngai hran lo va. An zak bawk hek lo. Kohhran, YMA leh pâwl dang tam takin hlâwk deuh hlaih beiseiin thawhlawm an khawn fo zâwk thin.

Officer pakhat, zan lamah zû a in vanga zingkara biak hleih theih loh pawh pâwl pakhat chuan an adviser atan an dah a. Chu pâwlah chuan VDP member te, VC member te, kohhran lama mi tangkai tak takte nen ro an rêl thin a. An ruat chhan leh beisei ang ngeiin pawisa pawh a pawk viau a ni awm e. Mahse zu dap thin VDP te, VC te leh pulpit tlâng atanga zu haw em em thinte pawh khan chutiang mi (institutional criminals) chu chuti em emin zû an in vanga thinhrikna an nei ngai lo va, an hmusit lo va, an huat em em zu in thin an nih vanga anmahni zu in thinte inthlahrunna tur boruak engmah an siam ngai hek lo. Hetiang mi hi engzat tak Mizoramah hian awm ang maw? Zu hua a, dap dap thinte hian hetiang mi hi an haw ngam lo fo thin.

A chunga zu in mi chi thum kan sawite zingah a eng  vang ber hian nge zû hi kan huat a, hmelma No 1 ang hiala kan do rawn luih luih chu le? Heng zu in mi chi thumte zinga a hmasa pahnihte khi kan buaipui ber leh zilh ngun berte an ni a. Zu dova vâk chhuak thinte nen pawh an inchal tauh zing ber awm e. Mahse chhiatni thatni leh khawtlang thil tihkhawmna-ah zak miah lovin an la rui ngam fo va, zû hi hua kan intih a, kan do nasat ang hu chuan kan huat nachhan ber ni awm, a ruih taka kha chu haw tehchiam awm pawhin kan lang leh chuang hlei lo va. Huat chu sawi loh zûk leh hmuam tingai miah lo leh zu in miah lote chu a leha lingin kan hmusit lek lek zâwk a ni. He thil inkalh tlat, zû nasa taka do si, zu in mi leh ruih ching haw phal leh miah si lo leh rual pawlnaa kan ngâi tlat hi siam that a, mipui mitmei venga miin an inngam loh hunah chauh zû hi a rem ang.

Tin, tuna zû kan huat dan hian awmzia a nei lo. A that lohna avanga hua ni pawhin kan lang lo. Kan inhuat hmuh ve mai mai a ni. A zuartute leh an zawrhna hmuna zirin kan huain kan haw lo mai mai bawk. Khaw lian deuhte chuan an khawper atanga ngam zawngten khaw chhûnga an rawn phurh luh leh vêng kilkhawr deuha kan zuam zawngten an zawrhin kan haw hle a. Ui rual zinga an dawih zep ber an seh rawn ang maiin kan bawr rawn a. Chutihlai chuan officer leh kan zah zawng milian ten an kawl reng thin tih hre mah ila, engtin kan ti lo. Huata hnêkin chutiang mite han inpui theitu nih kha tam takin uan nan kan hmang zâwk lek lek a ni.

Zû kan huat dan chu - mi pakhat hian chemtêin mi vit hlum se, chu pa chu man lovin a chemtê chu vawchhia ila, chemte chhertu chu vuain lei chawitir ila, chutih laiin mi vit hlumtu chu duhduhin khawlai lêng se, engahmah ngai lo ila - chutiang chiah chu a ni, zû kan do dan hi.

    Zû hi an khap lohna ramah chuan sual em ema ngaih a ni lo va. An khapna ramah erawh chuan sual a ni a. A in thinte pawhin sual nan an hmang nge nge bawk. Mizorama zu dinhmun pawh hi amaha sual mala inse ni lovin khap a nih vanga sual lo chang ta mala prohibita a ang hle a ni.

   America ramah pawh kohhran mite nawr luihnain khap rem an lo tum tawh thin a. An hlawhchham chiang hle. America rama zu khapna khan pâwl chak tak, rilru zim site thiltihtheihzia a entir a ni.4  Washington Times phei chuan zu khap bur hi a tha e tih vanga kha dan kha pass ni lovin politics-a phuba laklêt (Vote duh loh) hlauh vang chauh a ni, a ti. Secret ballot-a vote thlak niin zu khap bur duh lo ho kha Anti-Saloon Leaque (zu khap duh ho) hovin hre thei lovin inthlan huna vote lohah vau lose chu an pass hauh lovang.5

Mizorama zu khapna dan pass a nih chhante hi han thlir ila America rama an pass chhan nen a danglam vak awm lo ve. Tin, India rama state thenkhatte pawhin pâwn langa lan mawi duhin zû hi an lo haw der ve chiam tawh thin a. Mahse beidawngin an bansan leh nge nge thin. Total Prohibition hlih chungchangah chuan Dr JC.Brust-a sawi hi a dik hlein ka hria. “Zu khap nana vantlang buaina leh senso chu zû-in mi a tihchhiat leh tihbuai man aia a san zâwk avangin zu khapna dan chu hlih a ni,’ tiin.6   Mizoram pum mi a tihbuai tak tak aiin khap rem tuma kan buaina hi a lêt zetin a tam tawh zâwk a rinawm.

Zû hi sual tinreng bul niin an sawi thin bawk. Thil tha a ni tihna chu hre bik hran lo mah ila thalai tam takin ruihtheih thil dang an tih hmain zû an in deuh zel a ni an ti. Zu hi sual bul tak ni lovin meizial hi sual bul zâwk chu a ni. Mi thiamten an chhut danin tleirawl chuan zû a in hmain meizial a zu phawt thin a. Mei zûk rûk atangin zû-ah an kai tlangpui zâwk. Chu âimaha sual bul zâwk chu kan thinlung hi a ni. Hei hi Isua pawh khan a hre chiang em em a, chuvang chu alawm chaw ei dawna kut sil leh silh loh chungchang zawhna a chhan tum pawhin, “Kâa lûtin mi a tibawlhhlawh lo” a tih ni. Hei hi vawksa ei leh meizial zûk phalna atana sawi a ni lo va. Mihring min tibawlhhlawhtu tak tak chu pawn lam hmuh theih thil ni lovin kan thinlung chhûnga kan duhthlanna zâwk hi a ni tih a sawi duhna a ni.

Tin, zu chhiah hi ramin a hlâwkpui em? USA-ah chuan engtik vel lai emaw khan zû avanga chhiah an lâkluh chu dollar tluklehdingawn sawmhnih chauh a nih laiin zû avanga an senso chhût chin ngawt pawh dollar tluklehdingawn za sawmhnih a tling. Hetia han ngaihtuah mai chuan zu chhiah chu hlâwk lo zâwk hle-ah ngaih theih a ni a, mahse zû an khap khan zû avanga an senso dollar tluklehdingawn za sawmhnih kha a kiam chuang lo va. Kiama hnêkin zu man a lo to va, zû a chhia a, sawrkarin a tihrem nan sum tamtak a hmang bawk a. A pung zâwk mah awm e. Chutihlaiin zu chhiah tluklehdingawn sawmhnih kha an chân tho si a, a hlâwk lo em em a ni.

   Zu khap duh ho chuan zû avanga sualna thleng thin hi a figure-a dah nuam an ti hle mai a. An sawite hi a dik ngei pawh ka ring. ‘India ramah ngei pawh zu in avanga thilsual tih chu kum 1974-ah chuan za zela 11.5  a nih laiin kum 1975-ah chuan za zelah 19.35 lai a kai chho hman a ni.’7  Hetia han ngaihtuah mai hi chuan zû avanga sual chu  kum khat chhungin za zela pariatin a pung a nia. A rapthlak kher mai! Hetiang hian pung zel tak tak nise kum 2000 hnu-ah hi chuan sual zawng zawng hi zû vang a ni deuh vek tawh ang. Kohhran upa eiru zawng zawngte, loan rul tha duh si lo, bank leh corporation lamin an thin dawna minister leh thil tithei ruai leh chung si te, bungraw tha lo zawk supply reng si, a quality tha ber anga ziak hmiah hmiah ngam te, leh politician inei thau pui puite pawh hi zû vang vek a ni ang chu. Zu khap bur duh hovin uar tak leh tihfuh inti taka statistics an thur chhuah ang hi chu a tak tak ramah a ni fo lo tih a chiang khawp mai.

Thenkhat chuan zu tamna ram France khawtlang nun chhiatzia leh zû vanga damdawi in awm tamzia te, zungawlvei leh zu chhiatpui hrim hrim enkawl nana an senso tamzia khu ha hipin an sawi thin. Mahse a lehlamah WHO report danin France mite khu khawvela mi hrisel ber pawl an ni. Tin, zu khap burna ram Saudi Arabia leh Muslim ram thenkhat hrehawmzia te, mihring nun nawm lohzia leh an rinawm lohziate chu an sawilang duh hauh lo.

Zu khap burna dan hmang duh ho chuan an duhthusam mumang ram (utopia) chu talhfiak hmanga tihpuitlin an duh chawk thin. Zu zuar hnawhchhuah te, an in kalhsak te, an bungbêl vuak chhiat leh ensan tihte hi a dik ber ang em? An fundamental rights kan tihbuai sak tihna a ni thei ang em? Hmanlai chuan khawtlang tana hnawksak zawnga awmte chungah tlangval rualin kut an thlak thei tlat a. Rukru, khawtlang tana hnawksakte chu an tlang chil thei tlat a ni. Hei hi zawlbuk policy, tlangval rual rorelna kha a bul chu a ni. Kha zawlbûk policy kha vawiin ni thlengin kan la vawng nung reng tihna a ni ber chu. 

Mizo chuan a tam zâwk kan nih hian dik ta zâwk leh dan pawh bawhchhe thei lo ang hialah kan inngâi deuh fo mai. Sunday serh-ho a tam ber an nih avangin an ni serh chu midang chunga barh luih kha dikin an ngâi fo thin a. Chutiang thu hlaa buaina neuh neuh chu Aizawlah pawh hian a awm fo thin. India dan hi lo tha hle lo phei se chu sabbath serh-ho leh pawl tê nâu dangte hi chu an retheiin kan palzût nasa hle maithei a ni. ‘Khawtlang siam thatna hna kan thawh pawh hian kan rilrua lian ber chu a khap zawng deuh hlir leh tihluihna ang renga kan ngaihdan midang chunga barhluih (imposed) mai kha a ni fo thin.’8 Hei hi hmanlai zia kan chhawm, tlangval rualin an duh loh zawngte an hrem a, an tlângchil ang kha a ni. 

Tunah chuan primitive society-zawlbûk policy a that ang khan civilised society-a kan awm ve takah hi chuan a tha tâwk tawh lo. Rule of Law-in nun tum ve tawh zâwk ila. Kan tifuh zâwkin a rinawm. Chu chu hnam puitling awm dan a ni a. Rule of law hmanga nun kan thiam hun hun chu kan puitlin hun a ni mai awm e.9
Tihluihna hmanga khap a, do vak hian khawvel khawiah mah zû a tirem ngai lo. Economics dan takin demand a awm chhung chuan supply chu a awm zel ang. Muslim sakhaw dan firfiak ber nena an khapna ram Saudi Arabia-ah pawh a hlawhtling hek lo. Lêm derna titam mai a ni.10 Khap aiin chhia leh tha hriatna tih changkan a hlâwk zâwk.
 
Tualthahte pawh hi danin a khap a, a rem chuang lo. A rem loh avangin thlah zal chi a ni lo tiin  mi tam tak an tang thin. Miin tual an thahin a thahna hmanrua chemte, silai etc.. te kan do bur lo va, chutiang bawk chuan zu ruiin buaina an siam a, midang tana hnawksak an nih chuan na tawk takin zilh hau ila, hmusitin ngainêp thiam ila, zû hi buaipui luih luih a ngai lovang. Zu rui ngainêp lo leh, rui ngam lo khawpa khawtlang boruak siam si lo va, a engmah hre lo zû zâwka do vak vak mai chuan ram ropui min thlen thei lo vang.

Vailen hmaa pipute chuan zû hi an do ve lo va, khapa hnêkin zu ngah theite chu mi awm thei leh hausaa chhiar an ni. Mahse chutiang tak chuan zû chu tamin  nei fer fur mah se thalai zu ruih ching leh rui buai thinte chu an hmuhsit tlat avangin thalai zingah zu rui ngam an awm ngai lo. Mipui mitmei avang zâwkin tumah an rui ngam lo mai a, hei hi zu khap dan tha ber chu a ni.

 Tunlai erawh chuan thil awmdan a danglam ta daih mai. Hman deuh khan Aizawl nula pahnih, thiamna lamah pawh master degree nei ve ve, kohhranah pawh a mawi tâwka inhmang ve thin chu ka titi pui a. Chu mite pahnih pasal duhzawng chu a tul changa zu no hnih khat lem ve zauh thei, rui buai ngai si lo an ni. Zu in ngai miah lo chu an khirh duh, an rilru a zim etc., tiin a leha lingin an hmusit a. Kohhran ho leh tlawmngâi pawlten sual tinreng bul, hnam hmêlma an tih, zu in zeuh zeuh thei chu an ngaisang rilru zâwk daih mai a ni. Zû hi khap rem hmiah ila Mizo nula thenkhat hi chuan an pasal duhzawng an hmu zo dâwn lo tihna a nih chu!
 
Zu in mi haw si lo, hmusit bawk si lova zu khap rem tum chu changêla sawi bel ang chauh a ni. Chhiatni thatni-ah zu in mi an tlawmngai zâwk, an fel zâwk tihte hi tute emaw khen nan kan hmang fo a nih phei chuan a rem mai mai lo vang. Chuvangin zu khap thu-a ka ngaihdan chu J.S.Mill-a essay “On Liberty” a mi,  “the only purpose for which power can be rightfuly exercise over any member of a civilised communities against his will is to prevent harms to others” tih hi a ni.

 Zû hi ka in ngai loh avangin fakna tur ka hre lo va, mite hnena zu in that lohzia sawi fo thintu pawh ka ni. Ka la sawi zel pawhin ka ring. Ka thiante zinga zu in an awm pawhin in lo tura fuih chu ka mawhphurhna-ah ka ngai ve a ni. Mahse tuna kan inhuat hmuh dan ang lêm derna nena khap hi chu tul ka ti lo. Zû hi kan hua a, khap rem kan duh anih chuan a rûkin emaw, rûk lo in emaw kan awmna hmun apiangah haw ngam ila.. Tlawmngai pâwl kalkhawmna leh committee-naa hua a, khap rem duh chuan amah chauha a awm pawhin hua se la; tichuan nun tak tak nena kan khap ngat chuan a rem em em ang. Chu chu kei pawhin ka thlâwp tlat a ni. Zu khap bur hi kan sawisel hran lo ve, haw tak tak si lovin lemchanga kan haw der chiam hi ani tha lo chu.

Engpawhnise zu khap bur hi tuna kan rilruin a la phâk tâwk a nih miau avangin kan kal zel hrih lo thei lo va. Nakinah thangthar fing zâwk leh rilru zâu zâwk an la rawn chhuak zel ang a, khawvel dang nen kan inpawh tial tial bawk ang a, chumi hun, kan thliarkâr rilru zim tak mai hi a reh hunah zu chu hnam changkang zâwkte tihdanin kan la zalen tir em em ang. Chu hun chu kei hian hmu pha kher lo mah ila thlen hun zawng a la awm dâwn khawp mai. Hetiang reng hian computer age,  global village an tih tawh hnu-ah hian a mawl fal reng theih dawn loh.

 Tin, zû mai ni lo, zûk leh hmuam, meizial, kuhva, sadah, tuibur tih ang vel kan uar lutuk leh rual pawl nana hman kan tum tlat mai hi hnam dang laka Mizo min timualphotu pakhat chu a ni ve a. A dik tak phei chuan zu in naran aiin kan mualpho pui zâwk daih ka ring thin.


Notes and References

1.‘Zu In Mizo Society’ (Past and Present).

2.Hetiang mite hi moralistic criminals an tih, nawhchizawrh,lehkhaden, zu in, meizuk, drug ruih etc... zingah kan chhiar ngam ang em? Mihring kan pung zel ang a, hetiang mi hi an la pung deuh deuh dawn a ni.

3.Hetiang mi hi kan ramah hian an tam awm mang e. Zu dohovin an hmachhawn ve ngam loh, an hmachhawn ngam hoten an thik phak ve ang reng site an ni a. Eng ang pawhin hetiang mi hi chuan zu chu kawlin  duhtawk in mah se tuman dan angin an
tingam tak tak lo.


4.“The history of prohibition shows the leading role of narrowly based but powerful
group.”  ‘Sociology’ 
   Leonard Broom & Phillip Selznick.

5. Ibid, phek 248

6.Frontline, June 19, 1998.  phek 85

7.“Zu Hi Thil A Ni”    Revd Chuauthuama. Phek 56.

8.“Khawtlang Siamthatna Lam” Rinsanga IAS. Didakhe, November-December, 1987.

9.Ibid, phek 5.

10.‘Thuthlung Ram.’
    L.Keivom.

PATHIAN ZAWN CHHUAH
RAM


 Khawvel hnam hrang hrang zirtute chuan, “Hnam tin hian engemaw ni bik riauva inhriatna an nei theuh e,” an ti a. A dik awm hlein ka hria. English ho khuan ni tla sêng lova rorel thei an nih hma atang reng khan engemaw ni bik riauva inhriatna an lo nei lian hle tawh thin a. Chutiang bawkin German-ho pawhin khawvel awp thei hial turah inngâiin indopui an chawk chhuak a. Hitler-a ngaihdan phei chuan khawvel mihring zingah hian German chu hnam chi tha ber, khawvel chunga rorel ngei turah a ngai a. Chutiang bawkin French, Spanish, Greek leh Japanese hoten hetiang hnam engemaw bik riauva inhriatna hi an nei nasa a, khawvel pawhin a lo buai phah fo tawh a ni.

Juda-ho phei chuan Abrahama atanga Pathian thlan an nihna chu a ni lo zawnga kal puiin anmahni insawr bing nan leh hnamdang hmuhsit nân hnam thlan ni bik riauva an inhriatna rilru chu an hmang nasa thin a. Hetianga Juda-ho kalsualna, “Pathian hmangaih bik leh duhsak bik” anga inhriatna hi tawmpui châkin kristian ram tam takah mi kal fawr bik ten an ruih pui nasa mai thin a ni.

Sâp thenkhat chuan British khu Ephraim-a thlah niin USA khu Manasia thlah niin an lo chhût lût ve thung a. An Bible tanchhan pawh, “Ephraim chuan thli rinrawlah a neih a, khawchhak thli chu a zui thin a,” (Hosea 12:1) tih thu tho hi a ni. An ni ngaihdan chuan khawchhak thli chu khawthlang lam hawiin a tleh a, British thliarkar thleng khuan Ephraima chuan thli chu a zui thla a. Khu thliarkarah khuan Pathian malsawmna dawngin an lo lian a, ram ni tla sêng lova roreltu an lo ni thei ta a ni. Tin, chu mai ni lovin thlarau lama a naupang zâwk (tisa-ah chuan Manasia kha a piang hmasa zâwk a) Manasia chu America khu a ni a. America khu British atanga indang, British nau tih mai theih a ni tih chu kan hai awm lo ve. Hetianga sâpho inchhui thinte Bible châng tanchhan leh British leh Ireland rama Bible-a mihring hming leh hmun hming ang lek lek tamzia te, tunthleng pawha British lalthutthleng inhlan chhawnnaa an thut thin Davida Lalthutthleng an tihte leh khawvel thila kan inropui hleihzia hmuh hi chuan  keini hnam thlan lo inti ve, rethei em em, ram chhengchhe kara awmte inchhui luh dan âi chuan a awihawm deuh zâwk a ni(awih tur ni ta ang ila).

‘Pathian zawn chhuah ram’ tih leh ‘Hnam thlan’ theology hi keini leh sâpho chauhin an buaipui lo. America rama Red Indian hnamte pawhin an lo buaipui ve nasa mai a. Tin, Uganda ram lai lia cheng Ubayadaya hnam pawhin Israel hnambo ni ve ngeiin an inhria a, Hebrai tawngte an zir a, Synagogue-te sain Israel hnambo an nihna chu pawm turin Israel sawrkar an ngên a, an ruih pui ve nasa mai.

Mizo zingah he hnam thlan theology hian mi rilru-ah hun rei tak atang tawh khan hmun a luah ve reng a. Thenkhat phei chuan an buaipui nasa hle mai. Israel hnam bo nia inhria, pem thlâk tuma inpu ta uaih uaihte pawh an awm ta. A hmun zuk thleng ta rawih lah bo lo. Tin, pêm tum chiah lo; awm hmuna thu sawi huai fê fê kan ngah ta hle bawk.

Hetiang tlangram zim têa kristian hlang ang reng tak kan lo awm thei hi a mak titu tan chuan a mak ve bawk a. Kan sakhua kristianna tarmit leh chu âia la nu zâwk Israel tarmit nena khaw hawi thin tân phei chuan chhak lama Kâwl ho Buddhist tlimpui te, thlang lama Muslim maktaduaih tam tak mai te leh hmar lama min deptu Hindu tlimpuite enin he lai zim têa kristian hlang deuhthaw lo awm ta chu Pathian zawn chhuah ram tia lo ruih puia, ât phah nana lo hmang lek lek pawh ni ila a mak lo ve

Mi thenkhatin ‘Pathian zawn chhuah ram kan ni’ an tih theihna chhan leh hetianga khawvel sakhaw lian pui pui pathum kara kristian hlang kan lo awm theihna chhan hi kawng thumin ka thliar a. Chungte chu tawi tê têin lo thlir ila.

Pakhatna chu economy vang a ni. Economy lam atanga kan thlir chuan pi leh pute khan sumdawnna lian tham, ramdang mite awh tlak, min rawn zim luih luihna tur engmah an nei lo va. Thenawm ram atanga han pem luh châkawm hliah hliahna chhan tur kha a awm lo a ni ber mai. Ram hausa-ah chuan mi an pem ruih ruih thin.

Hun Laita (Middle Ages) tawp lam atanga kum zabi 20-na tir lam thleng khan Europe mite chu ram nuam leh hausa, rangkachak leh lunghlu tamna ramah an pêm lut ruih ruih a. A rama lo awmsa (S.America, N.America, S.Africa, Zimbabwe, Autralia, New Zealand -ah te) hnam tênau zâwk chu an chim ral deuh zel a. An chim ral vek a nih loh pawhin sawrkarna lal tiang viliktu leh a ram hausakna thau tam zawk sâwktu-ah an tang zel a ni. Keini ramah ve thung chuan chutianga ram hausakna itawm tham thil chu engmah hmuh tur a awm ve lo va, tumah an rawn pêm lut duh lo. Tun thleng pawh hian kan sawm fê loh chuan sapho tumah anmahni thuin an rawn zin duh mang mang lo.

Hetianga hnam hlang taka kan lo awm theihna chhan hi keimahni fel vang leh hnam dangte aia kan ram leh hnam hi kan humhalh thiam em em vang ni lovin mi awh tham leh chuhpui tham leilung hausakna kan neih loh vang leh, han zin khawthawn châkawm khawpa ram leilung nuam a nih loh vang a ni ber zâwk a ni.

A pahnihna chu politics a ni. Kan pi leh pute foreign policy kha Hitlera policy nen a inang hle. An bul vela an hnam ngam chhun run hmiah hmiah zel mai kha a ni a. Chuvangin hnaih that ngam pawh an ni lo. Hnam dang an rûn thin kha chu makah pawh la ngai lo ila, a Zo khua leh khua pawh an inngeih lo va. Tin, khaw te reuh tê tê pawh khaw khat si, vêng leh vêngte pawh an la inngeih lo cheu thin a ni. Sâp hovin min awp hnu khan kan sual chhuah leh ngen chhuah ni miah lovin Inner Line Reserve min siam sak a. Kum 1935 khan Government of India Act hmangin Lushai Hills chu “Excluded Area-ah” an dah leh bawk a.

Heng min humhimtu dânte hi Mizo politician ho sual chhuah an ni lo va. A dik tak phei chuan heng dan an siam laia Mizote kha rampum huap ngaihtuahin khawvel êng hmuhna lama mit keu hlim, hnute hne lai ang chauh an ni a, politics-a mahni hmakhaw sial kaw tur an la ni lo reng reng a ni.

A pathumna chu a ram leilung hi a ni. Mizoram leilung hi ram nuama sawi tur a ni lo. Hmingthang khawpa ram nuam, khawvel ramdangte chu sawi loh, India ram hmun dang atang pawhin han pem luh chakawm hliah hliah chu a ni lo a ni. Lo neihna hmun atana ram tha, ram dang atanga han zuan luhna tlak a awm  lo va, leilung hausakna lamah nise thil hlu laih chhuah tur a awm mang lo bawk a. Heng avangte hian kan ram hi miin min la rawn chim ve luih luih lo chauh a ni. Rangkachak te, lunghlu te, thir lam chi te, leh tuialhthei te hi mi thik tham lo nei ve ni ila he ram hi a chan pawh kan chang tawh lo zâwk hial maithei a ni.  Hnamdangin min luahlan daih tawh zâwk lovang maw?.

Khing a chunga kan sawi hetianga hnam hlang deuh thaw-a kan awm theihna chhan pathumte khi thil chhuanawm tak chu an ni lo khawp mai. Khawchhak lama kan unaute khi an awmna sawrkarin a zir loh vanga hrehawm tiin tal chhuah a, he lam rawn pan an lo châk ta viau  a. Vaiho lah an ramah an lo chêp tan ta bawk nen; tin, chumi rual chuan India sawrkar thatna zâr zovin kan lo changkang ve ta deuh bawk a, rawn pem luh a châkawm ta deuh a ni ang, hnam dangin min chim nasa ta. Kan inveng thiam awzâwng lo.

Hetia hnam hlang tak leh kristian sakhaw hlang awm khawmna tihngam kan lo nih tâk avang hian kan rilru chu a lo insâwr bing a, ramdang nena inkal pawhna kan lo nei chhe em em bawk nen, thliarkar rilru kan pu nasa a, chumiin a rah chhuah pakhat chu kan sakhaw tarmit atanga hnamdang aia Pathianin min hmangaih bik riauva inhmuh hi a ni. Chutiang rilru chu kan put sa deuh tlat avangin Pathian hnam thlan nia kan hriat Israel sawrkar pawh kan tan bur mai a. Chutia kristian sakhaw huang chhûng atanga Pathianin min hmangaih bik riauva inhriatna rilru chuan Pathian hnam thlan la ni renga kan hriat Israel hnambo nia inhriatna-ah min hruailût niten a lang. ‘A ni e’ kan tingam chiah lo a nih pawhin kan kristian dan rilru hi chu Israel hnambo nia inhriatna rilru tuhna atana lei tha, duhthusam chu a ni tho tho mai.

Tunhma lama kristiante’n Juda mite an hmuhsit a, an huat tehreng nen; engtia an hnam bo nih châk ta em em mai nge maw kan nih le? Protestant din chhuaktu hmasa. Martin Luthera phei chuan Juda-ho chu a han haw mai mai khawp a. A lehkha chhuah pakhat ‘On the Jews and Their Lies’ tihah chuan, “Kristian te u, hei hi lo hre teh u, Juda-ho aia hmelma lian zâwk in nei lo tih hi.” a ti tawp mai. Ramhuai fate an nih avangin salah man tur an ni a, kristiante kut hi a dehin an dek zeuh tur a ni lo a tih bâkah Juda-ho in leh lote chu hal darh vek a, an biak inte pawh tihchhiat a, an lehkhabu hal sak vek a, an sum leh pai, tangkarua leh rangkachakte pawh chhuhsak vek tur an ni a ti hial a nih chu.1

Luthera ai mah hian Roman Catholic-ho phei chuan an la duh rum a. A tak tak pawhin an tiduhdah thei kher asin. Hmanlai deuhte phei chuan Isua Thawhlehna Ni an lawm apiangin an vêng hnaia Juda tu emaw ber chu an man a, Isua phuba lak nan an sawisa chiam a. A chang phei chuan an thih phah thin a ni. Roman Catholic kohhran ho kutah hian Juda mi nuaih engzat chiah nge thi hriat theih a ni lo. Kohhran Rorel Inkhawm (The Fourth Lateran Council) - in kum 1215 AD- November thlaa thu a chhuahah chuan Juda ho chu kristian ten an hriat hran nan puan them  inbel tura an tih bik (yellow) chu inbel ngei turin an phut a. Tin, an sawma pakhat pawh Roman kohhranah an chhung lût tur a ni a, sawrkar hna reng reng an thawk thiang bawk lo vang, tiin.2

Hetia tunhma lama kristian ten Juda-ho an huatna letling chiaha kristian rama Juda hnam bo nih châkna rilru lo piang chhuak ta hi engtik lai atanga intan nge maw ni le? Mahni rama lo buaipui mai duhtâwk lovin a thenin UNO thleng thlengin an insawi hmuh a. UNO-in hnama min puan chuan India ram atanga indang nghal mai tur ang hial tea sawi a ni bawk. UNO-a zualko thin hnam hi an tamin anni pawhin an lo be chhe lo viau zêl niawm tak a ni. Mahse UNO hian mi tualchhûng thu-ah hi chuan thil a tithei lo ang reng khawp mai.

Russia hmar chhak, China nena an inrina laiah pawh khian  Juda te pual bika rorelna hran nei (autonomous) ram bial khat ‘Jewish Autonomous Oblast’ an tih chu a awm a.3 A zau zâwng pawh mêl kil li 13, 900 (sqkm) lai a ni. An khawpui chu Birobidzhan a ni a. Kum 1852 atang khan Russia-in awp tanin kum 1934 khan mahnia ro inrel (Russia hnuaia autonomous neiin) hrangin an awm ta a ni. Tin, he ram hi mineral resources lamah a hausa em em bawk.4 Russia sawrkarin he lai bial hi Juda mite angin a pawm a, UNO an sawi ve ngai lo nge tunthlengin an la independent lo.

Tin, India ramah pawh Juda hnambo nia inchhâl hi keini chauh kan ni lo. Guntur (South India) bawr vela Telegu tawng hmang ho pawhin Israel hnam bote thlah kal zel kha la ni ve ngeiin an inhria a. Mahse London School of Oriental and African Studies-a pêng pakhat Jews Studies-a professor  Tudor Parfitt-a chuan India rama Israel hnam inti-ho chi hrang hrang DNA an test-naah Maharashtra state-a Bene-Israel ho, Pune, Thane, Mumbai leh Ahmedabad vela khawsa chauh lo chu Israel thlah diktak an ni lo tiin a sawi. Guntur vela inti Israel leh Manipur vela tribal inti Juda-ho chu mihring an ni ve tih bâk an chhui theih loh thu a puang a ni.5



CIPC

Hman deuh khan CIPC chuan dangdai deuh hlekin hnam thlan theology bawk chu an rawn buaipui veleh vak mai a. An insawi danin naupangte nen lam an pawla membership fee pe chu mi nuaih hnih chuang zet an ni.  Israel hnambo zinga mi ni ngeia an inhriatna point chi hrang hrang kan thlur hman lo va. Amarawhchu an innghahna leh sawi uar em em UNO Security Council Resolution 242-na  ni 22 November 1967-a an passed chauh hi han thlir pui ve ila. He UN Security Council thurel hi anmahni ziah  dan angin hetiang hi a saptawnga a lan dan chu a ni.

"The war over, Israel diplomatic challenge was to translate its military gains into a permanent peace based on UN Security Council Resolution 242 which called for 'Acknowledgement of the Sovereignty' Territorial integrity and political independence of every state in the area and their right to live in peace within secured and recognised boundaries free from threats or act of force.' tiin.

Helai thu atang ringawt hi chuan khawvel hmun hrang hranga Israel hnamten an awmna hmun apiangah political independence an hmu ang a, UNO emaw En-O lo emaw-in an enkawl ang. An awmna ram apiangin independence an pe ang tihna awm reng reng ka hmu ve lo.

Ni Ruk Indo-ah khan Israel kha a hmelmate khan an hneh lo han han em mai a. Arab ramte mualpho lutuk tur chhan nan UNO-in inkahhai a rawt chung mai a nih kha. Chumi bawhzui zel nan leh khung lai Middle East bawr vela remna tluantling a lo awm theihna tura thurel a ni zawk. Keini India Hmar chhak kila  mite awzawng hi min rawn rel chhan lova. Russia ram Juda-te emaw, Spain ram amite emaw, Europe ram leh America khawmualpui ram hrang hranga Israel mite tana an rel a ni hek lo.

Khawvel hmun hrang hranga Israel hnam awm darh-ho te hi UNO chuan a duhsak bik lo kher mai; USA-in chhan fo lo phei se chu Israel khu hmanah khan Arab-ho nawrna avangin UNO chuan a kawm serh daih tawh emaw, a hrem na hle tawh emaw a ni zawk ang.

Israelte chu an awmna apianga independence pek zel tur ni se tuna Juda mite tamna USA, Canada, Russia leh Europe ramte hlei hlei hian a nia phal dawn lo ni.

Engpawhnise he lehkhabu hi chutianga Juda-te history chhui vakna tura ziak a ni lo va. Israel hnam bo kan ni.’ tih leh Kan ni lo’ tih chungchang sawifiah tumna bu a ni hek lo. A duh duh chuan lo buaipui teh phawt se, he lehkhabu-ah hi chuan kan buaipui hman lo ve.

Kum rei lo tê chhunga Kristian ram lo ni ta mai chu a Israel thlah zâwng lo pawhin Pathian zawn chhuah ram intih pawh a awm vena lai zawng a awm alawm. Tuipui ral ram hla taka mi inpe zo, thlarau mite hmangin Pathianin min rawn zawng chhuak tih hi phat thu a cheng lo va; lawm tlâk pawh a ni teh meuh mai. Revd  Chuauthuama’n, “Pathianin Israelte hnam thlana a siam chhan zâwk erawh chu hnam khat hmangaih bing vang ni lovin, khawvel hnamtin te Pathianin a hmangaih vang zâwk a ni,6 a ti hi a dik hlein ka hria. Tempul hlan tuma Solomona tawngtaina hian chu chu a nemnghet chiang hle a ni ( I Lalte 8: 41-43, 59-60).

Pathian zawn chhuah ram kan nih hi hnial thu a awm lo ve. Mahse Pathianin hnamdangte chu a hmangaih lo deuh a, keini hi min hmangaih bik leh duhsak bik anga ngaih erawh chu a fuh lo hle ang. Chu chu Israel fate tawlh thlûkna lai tak pawh kha a ni. Hetia keini hnam tlêm tê zâwk min rawn zawng chhuak hi min hmangaih fal bik vang ni lovin, kan chhehvela hnam tênau zâwkte pawh a hmangaih ve tho avangin keini a sihhnip zâwkte hi an hnena chhandamna chanchin tha puang turin min rawn thlang hmasa mai niin a lang.

Kan kristianna hi kan vela hnam tênau zâwkte hmuhsit phah nana kan hmangte a nih ngat phei chuan Pathian min koh chhan chu kan hmu thelh hle tihna a ni ang a, Pathianin Israel fate a hnâwlna chhan ang chiah kha kan nihna tur chu a lo ni dâwn a ni. Tin, khawvel thiam chantir tura a fapa meuh petu khian keini tlâng kâra awmho rilru zim tê ang hi puin Tuikuk te, Chakma te, Vai-ho te aia min hmangaih bik a nih chuan biak tlâk Pathian a ni lo tawp tihna a ni thei bawk ang.

Engpawhnise khawvelah hian Pathian malsawmna dawng kristian ram hausa fê fê engemaw zat an awm a. Sâpho, duh duha khawvel chinglet thei ho, hnam tin zinga  chanchin tha pu darhtute pawh khu Pathian zawn chhuah ram chu an ni ve tho mai. Chutianga Pathian zawn chhuah ram nia inhriatna leh khawvel hneh tur khawpa thil engemaw bik neia inhriatna pawh an nei lian thin reng a ni. Chuvangin kristian rama kan siam vek thei a nih chuan Tuikuk  te, Chakma te pawhin ‘Pathian zawn chhuah ram’ chu an la inti ve mai dawn a ni. Pathian kohna chhâng a, chhandamna kawng dik an zawh a, sim hming pu tlâka an rah phawt chuan Tuikuk an ni emaw, Chakma an ni emaw, Dumkâ an ni emaw a dang chuang lo; ‘Pathian zawn chhuah ram’ chu kan ni vek mai.

“Pathianin mi duhsak bik a nei lo tih chiang takin ka hria e. Nimahsela hnam tin zinga mi tupawh, Amah tih a, fel taka thawkte chu Aman a pawm thin.”(Tirh 10:34,35).

Heng thu, ‘Pathian hnam thlan,’   ‘Pathian zawn chhuah ram’ th te, ‘Israel hnambo kan ni’ tih te leh  ‘Hnam dang aiin Pathianin min hmangaih zâwk’ tih te hian a inbum hlum der theih a nia. Kan ramah hian hnamdang ho awh huai huai khawp leh mak an tih hial tur khawpin hna thawk nasa ila, rinawm bawk ila, chu chu hnam thlan nihna aia kan changkan pui hmasak zâwk tur chu a ni. Asia khawmualpuia ram changkang ber Japan-ho khian Israel nih an châk viau awm kan hre lo va. Khawthlang ram hausa pui puite pawh khu Israel hnambo tih leh ‘Pathianin hnam dang aiin min hmangaih bik’ tia hna thawk hman mang lova an vir buai chiam kan hre hek lo. Heng hnam dingchhuak kan awh em em thinte leh kan ngaihsan hote hian hna an thawk nasa a, an rinawm bawk a. Chu chuan ram ropuiah a siam a, Pathian pawhin malsawm tlakah a ngâi niin a lang.

Israel-ram pawh khu, khutianga ram an indin hma, mi rama an vahvaih lai chuan miin an hmusit a, an ten a, Juda mi nih chu thil vanduaithlak tak a nih hun laite pawh a tam hle thin. Mahse anmahnia ram hran an neih hnu-ah khuan nasa tak, he laia an hnambo nih châk hote hnathawh lêt zet thawkin thlan tui nen an ram khu an dinchhuah pui thei chauh a ni. Hna thawk peih lo, rinawm bawk si lo hnam chu Pathianin mal a sawm lovang a, dinchhuah hun a awm hek lovang.

Notes and References
1.Hagee, John.  -  Final Dawn Over Jerusalem
Ben Publishing – 1998.
Secundarabad. India.       Phek - 55-57
2.Ibid.  phek - 46, 51.
3.Manorama Year Book 2002.
  p. 330.
4.Everyman’s Encyclopaedia.
    5th Edition. Vol. 7.
JM Dent and Sons.London.p.208                         
5.The Times of India. July 22, 2002. (Monday)
6. Chuauthuama, Revd. "Hnamthlan
   Theology". Sabereka
  Khuangkaih.August 1998.(phek
23). Zorin Compugraphics, Aizawl.