Intawn leh Ni

INTAWN LEH NI

-         Lalchhuanmawia Tochhawng

Kum 1978 December thla, Christmas dâwn vel a ni a, khami kum kha ka Christmas hman tawhah chuan a la hrehawm ber a ni. Durtlâng Presbyterian damdawi inah ka nu dam lo chau tak, biak pawh biak hleih theih loh chu kei, naupang kum sawm mi lek chuan ka awmpui a. Khua a vawt em em a, han intihlumna tur kawrlum ṭha lah kan nei zo ve si lo. Thawmhnaw hâk thlâk tur alawi pawh ka nei lo a ni ber e. Kamis bân bul pahnih, kekawr tlâwn leh a bul pakhat ve ve ka nei a. Chungte pawh chu a thar kan lei ni lovin damdawi in kan awm dawn avanga kan chhungten an hâk hlui min pêk a ni lehnghal. Puanhlap han intuam lumna tur takngial pawh ka nei lo. Silipar hlui deuh tawh, a hrui chah hlauhawm tawh tak hi ka nei a, chu chu ka pheikhawk neih ve chhun chu a ni.

          Damdawi in hi December thla tir lama lût kan ni a. Ka nu dam loh dan leh a dam loh nachhan chu ka hre thiam ve chiah lo. Kan khua, Mizoram khawthlang Bangladesh ramri chhak lawk atang chuan ka pa’n min hruai chho va. Ni thum min awmpui hnu-ah min lêtsan leh a, mipa naupang kum sawm mi lek chuan ka nu dam lo chau tâk mai chu a nat dan leh a dinhmun dik tak pawh hre thiam lovin ka awm pui ta a ni.

          Doctor-te leh nurse-te an fel hle a, kan harsatnate pawh chu min hre thiam viau mai. Ka pa khan cheng 150 min hnutchhiah a. Chu chu kan pawisa neih chhun a ni. Kum tâwp exam dawn ṭêpa kal kan ni a, ka exam ve thei ta lo. A kum leha ka ṭhiante ka umpha lo tur chu ka tuar na hle a, mittui tla zawih zawihin he damdawi in hi ka pan nghe nghe a ni. Ka pi, ka nû nu, pitar rethei tak, kum sawmriat lâi tur chuan artui chhum leh bawngsa rêp min pai a. Mittui parawl ṭeuhin kan motor chuang tur chu min thlah a. A mittui tlâk nachhan leh ka mittui tlâk nachhan chu inang lo mah se kan lungngaihna leh hrehawm kan tihna chu a inchen viau awm e. Damdawi in kan awm chhûngin ka naute pathum chu a lo awm pui dâwn a ni.

          Ka pa chu zan engemaw zât a mu ṭha tawh lo va. Keini naupang lam erawh chu kan muhil mai. Ṭhenawm khawvengte leh ṭhalaiten min pui nasa hle a. Vawikhat phei chu kan vêng hnai zual ṭhalaiten thing min khawnsak a. Kan lo min thlawhsak bawk.

          Durtlâng damdawi in hi kan rilru-ah a lang pha lo niin ka hria. Mahse kan khuaa contractor pakhat lo zin Aizawl lam haw turin a motor-a min phurh chhoh a hnial loh thu a sawi a. Chu vanga kal thei chauh chu kan ni. Buhseng a hun dawn tawh a. Ka pa’n min hruai chho va, ka sawi tawh ang khân ni thum emaw chauh min awm pui hman a, in lama ka naute enkawl tur leh buh seng turin min hawsan leh ta a ni.

          Ka pa haw tur chu a rûka mittui hru zauh zauh chungin ka thlir liam a. Ani pawh a insûm nasa hle naa kan han inthlah dawn meuh chuan a insum zo bik lo. Ngaihtuah a thui duh hle mai. Ka nu nen chuan damin an inhmu leh ang em? Engpawh lo tâwk ila ka nu chu kei naupang mai chuan kan khaw lama hawn thla thei ka ni hauh dawn lo va; ngaihtuah ngam a ni lo. “Sawmte, i nu hi ṭha deuhin lo enkawl la. Buhseng zawh veleh ka rawn kal leh thuai ang. I naute enkawl an ngâi si. I pi lah a tar tawh si,” tiin mittui nen kan invai liam a nih kha. A lan theih chhûng ka thlir a. Khua a har duh ngaih ngaih ngei mai.

          Ka nu chu a chau hle a, mi pawh a be zen zen lo. Min tirh a duh chângin thei leh thei lovin min bia a. A bâk chu keimah pawhin ka be ṭha ngam lo a ni ber mai. Pawisa lah chu kan nei tlêm hle mai a. Damdawi pawh eng tin nge kan lei theiha kan neih theih zâwk ka hre ve thiam chiah lo. Nurse-ten la tura min tihna hmun aṭangin ka la ve zel a. A hun pangngaiah a ei ve zel. Chaw pawh kan nghei bik lo. Aizawl leh a chhehvelah hmelhriat emaw, chhungte emaw kan neih ka hre ve lo va. Ka pa erawh chuan mi ṭhenkhat hming, hla deuh hleka kan chhungte hming chu a lam ri ve zauh zauh a. Ka nu phei chuan han lam rik eih tur hi a nei miah lo niin ka hria.

          Christmas hmâ December 23 tukṭhuan ei dâwn ṭêpah thei leh thei lo hian ka nu chuan, “Sawmte, vawiin hi i birthday asin,” a rawn ti a. Ka kutah vuanin eng engemawni hi a sawi sep sep a. A thusawi chu ka hre thiam chiah lo. A pum na ti lutuk chu a han rûm leh vang vang a. A thaw halh halh a. Ka nu na tuar hmêl hmuh tluka thil hmuh hrehawm tih hi ka la nei lo va, a hnu zelah pawh hmuh leh ka inring tawh lo. Mangang takin nurse duty lam chu ka va melh ringawt a. Anni lah chu an buai thei em em a, a nâ a chhuah apianga koh sên an ni bik si lo. Tin, chu bâkah dam lo na fê fê enkawl reng an ni a, chuti teh vakin ka nu pum han na leh chiam ṭhin chu an ngaipawimawh vakin ka ring lo a nih chu.

          Chumi ni chu damdawi in kan luh hnua hrehawm ka tih ber ni a ni awm e. Ka nu chu dam chhuak zo dâwn hian ka ring lo va, a hmêl hmu ngam lovin pâwnah ka chhuak a, Aizawl lan theihna khâm ko-ah chuan dingin ka mittui ka va hru leh fap fap ṭhin.

          Hemi ni hian kan bula awmte chu dam takin an chhuak a. Bei a han dawn tak tak chuan kan awh zawngte hi a lo tê thei hle mai a lo ni a. Kan bula pitar dam lo, kaih ngâi reng mai chhuak ta chu ka awt em em mai a. Hetiang tal hian ka nu hi han chhuak ve thei se aw tiin ka thlir liam vawng vawng mai a ni.

          Chu damlo khum chu nurse-ten an rawn ching fel a. Puan hlui zawng zawng an lâk sawn vek hnu-ah a thar thianghlim tak hian an rawn thlâk leh vek a. Kan khum bul a han ruak ta huai mai chuan khua a tihar ang reng khawp mai. Mahse a rei lo. Chawhnu lam dar hnih vel (niin ka ring, ka hre thiam chiah lo) chuan ka mangang awmngaihna hre lo chu pâwnah rilru tiharh turin ka chhuak a. Ka va luh leh chuan midang an lo awm tawh a. A rawn awm thar chu nu bawk a ni a. Ka rin danin kum 40 bâwr vel a ni ang. A hmêl a la ṭha em mai a, chu âi pawh chuan a naupang maithei. Ka ring thiam lo khawp mai. A rawn hruaitute hmêl leh incheina aṭang chuan mi naran chunglam ni ngeiin an lang. Kan khum bul dawhkana kan thil hunte chu a inchangkan hleih hle a. An eitur han chhawp ringawt pawh chu keini tâna tuak tham fê tur a ni. Eng vanga damdawi in rawn lût ve nge an nih chu ka hre ve chiah lo va. A lû hai a tlu thut a, a thisen a hniam bawk tih ang vel ni nawkin ka hria. A rawn awm tirh ni pawh chuan fel takin a ṭawng thei a, na bet lutuk a ni lo niin a lang. Chu chu chutih laia ka thil hriat thiam ve phâk tâwk a ni.

          December 24 phei chuan ka nu chu a zual hle niin a lang a. Doctor-te leh nurse-te vir buai dan atang chuan engemaw chu ka man thiam ve nial nual a. Hmanhmawh takin an zawn chhuak a, pindan pakhatah hian an luhpui ta vang vang mai a. Pâwnah rilru baihvai tak leh mangang tak, a awmzia hre thiam chiah bawk si lovin ka lo rin nghah ngat ngat mai a ni.

          Tlai khaw thim hnu fê-ah ka nu chu an rawn nawr chhuak leh a. Doctor leh nurse hmêl atang chuan eng nge a dinhmun ka hre thiam si lo; ka zâwt ngam lo va, ka zâwt thiam hek lo. Nurse pakhat chuan mi khawngaih hmêl tak hian, “Mama, i nu chu a ṭha leh mai ang,” a ti a. Chu ṭawngkam chuan min thlamuan a, ka rilru tâwt up up leh bing mum mumte chu reh huai huai hian ka hre hial a nih chu. “Mama, i nu chu a ṭha leh mai ang,” tih hnêmna ṭawngkam chu ka bengah hian a ri nawn a ri nawn a, ka inhnemna ber a ni. Ka rilru chuan ka han ṭawngṭai ve bawk naa mang a han an tak tak chuan ṭawngṭaina meuh pawh hian min lo thlamuan mawh hle mai a lo ni tih hi khatih laiâ mipa naupang kum sawm mi lek khan ka hre chiang ve khawp mai.

          Christmas ni chuan ka nu chu a harh miah lo va, a bulah ngawi rengin ka ṭhu tlawk tlawk ṭhin. Rilru tihthawl nan pâwnah ka chhuak zauh zauh a. Thaw a pik map map khawp mai. Christmas tûk hian kan bula damlo rawn awm thar ve chu a chhungten an rawn tlawh sap sap a. Keini ve lah tumahin min rawn tlawh si lo. Kan khum bula ṭhutthlengah te chuan an ṭhu khat tlat a. Ṭhutna chang lo an ding fur bawk a. Kei pawhin ṭhutna ka chang lo va, pâwnah ka chhuah phah leh ṭhin.

          Damlo kan hun a pelh a, mi an reh tâk duak hnu chuan ka bula damlo nu chu ka rualpui awm vel hmeichhe naupang fel hmel tak, ngo ving veng hian a awm pui ve ta a. An hmêl leh an inchei dân enin kan inmilen hleih ropui si a, ka be ngam lo. Nilêngin a awm ve a. Chutia ka rualpui awm vel rawn awm ve chuan be ngam chiah lo mah ila khawhar a hnêm deuh.

          Kan bula hmeichhe naupang awm ve chuan eitur a rawn keng tam khawp mai. A eitur rawn ken chu an hming pawh ka hre ve hlawm lo. Nalh deuha fun te, a lawnga rawn ken te an nei a. It ang reng, it anga awm lang ngam chiah si lovin a thil ei lai chu ka lo en leh reng ṭhin. A nu chuan a fanu chu, “Hei, Kimte, i ṭhianpa hi pe ve ta che. Mahni chauhin thil an ei an ei ngai lo,” a ti a. Chutia a nuin a tih takah chuan a ken lâi aia tam mah tur hi min rawn pe ve ta a. Ṭawngkam ṭha pawhin ka hnar phal lo. “Ka lawm e,” tih pahin ka la vat a, ka damchhunga a vawikhatna atan chu thil thlum tui tak mai chu ka ei ta mawlh mawlh mai a.

          Chawhnu lamah chuan tlêmin kan innel ve ta deuh a. Mahse kan la inbe ṭha ngam chuang lo. Tlaia min hawsan chuan ka khua a har khawp mai. Inbe ṭha ngam chiah lo mah ila ka kawm rualpui han awm ve hrim hrim kha a nuam a ni.

          Kan khaw lam chanchin engmah kan hre lo va, anni lam pawhin kan chanchin chu engmah an hre bik lo. Inbiak pawhna tur hmanrua engmah a awm si lo va, kan reh tawn tlawk tlawk mai a ni. Kan khuaa Christmas hman ka châk hle a, ka lung pawh a lêng khawp mai. Ka naute pathum chu eng tin nge ka pi leh ka pa chuan an enkawl ang ka hre lo. Ka pa chu buh sengin ramah a riak char charin ka ring a. A fate pawh a enkawl hman lo vang. Ka nu a ngaihtuah avangin mut a hmu meuh lo ang a, a hriselna pawhin a tuar viauin ka ring a ni.

          December 26-ah chuan tlêmin ka nu chu a rawn ziaawm ve ta deuh a. Chumi tûk chuan a ṭawng peih a, ka rilru hah leh mangang pawh tlêmin a ziaawm ta. Doctor-in ward a rawn fan lâi pawhin a lo be peih tawh a. A mitmeng pawh ni dang âi chuan a harh deuhin ka hria; ka ngaihbel emaw ni.

          Doctor chuan damdawi lei tur min hrilh a. Pawisa kan neih tawh loh avangin ka hrilhai hle mai.  Ka mitmeng buai dan a hmuhin nurse chuan doctor hnenah chuan pawisa kan neih tawh loh thu chu a lo sawi zauh a. Nurse ṭawng chu kan bula damlo lo mu ve reng, lo kal thar ka tih khân a lo hre pha hlauh mai a. A hmâin kan chanchin hi min lo zâwt ve nial nual tawh a. Nurse chu a ko va, ka nu damdawi man tur chu a lo pe ta mai a. Kei chu ka la naupang deuh a, a lawmawm dan tur diktak pawh ka la hre thiam chiah lo. Ka nu erawh chu thei leh thei lo hian a rawn inher a. Kan bula damlo, damdawi man min pêksaktu chu harsa titak chung hian a va melh a. A phun sep sep a. A bianga mittui rawn luang chhuak ngiai ngiai chuan thu a sawi thui ngei mai.

          Tlai lamah hmeichhe naupang bawk kha a rawn kal leh a. A hmâa kan lo inhmuh tawh ṭhin avangin mi pawh a nêl ta deuh a. A eitur neih ang ang chu min pe ve zel a. Kan vêng lama kan hmuhphâk loh leh a awm ve tih kan hriat loh eitur tuihnai tak tak an ni a, manhla hlein ka hre nghe nghe a ni. Chumi tlai chuan, “Vawt i tive lo em ni?” tiin ka kawrlum ha ve ngai lo chu min zâwt ta chawt mai a. Chhan ngaihna ka hre vak lo. Kawrlum hâk tur ka neih loh thu ka sawi hmain a nu inthlahrung chuan thil dangin min lo chhan khalh a. Chu zawhna chu ka chhâng lo hlen ta a ni.

          Kan bula damlo ka sawi mêk chu a ṭhenin ‘u Dawng’ an rawn ti a. A ṭhenin an rawn ‘nu Dawngi’ bawk a. A pasal chuan a rawn tlawh zing hle. Ka pa lah a reh vang vang si. Mihring dinhmun hi a lo inthlau thei khawp mai. Na bet lutuk a ni lo bawk a, chhuah leh mai an tum niin a lang. An nupa chuan kan chanchin chu min zâwt min zâwt a, ka tum loh thleng thlengin ka sawi ta niin ka hria. Annu chuan Bible chhiar a taima hle a, mi an awm vak loh chuan a chhiar deuh reng a ni. A Bible chu a la thar viau mai a, a kawm chhung lamah chuan milem nalh deuh mai hi an bel a, ka en chiang châk ngang mai; ka dil ngam si lo.

          December 27 tlai lamah chuan ka nu bula damlo awmpuitu hmeichhe naupang chuan ka hâk tâwk awm vel tur jacket hi a rawn khai lût a. Keia khaw vâwt ti, kawrlum hâk tur nei lo tân chuan mit la tak a ni. Nakinah chuan a nu chuan min rawn ko va. “Mama, hei hi ha ta che. I ha tâwk chauhin ka ring. Khua a vawt si. January thla-ah phei chuan hei âi hian a vawt lehzual dâwn nia,” a ti ta mai a. Ka phu zawk a. Sawitur ka hre mai lo. Ka hrilhai hmêl a hmuh chuan, “Lo kal teh. Zak mah ta che. Hei han ha chhin la. I hâk tâwk chuan i neih hleuh dawn nia,” a ti leh a. Zak sen ap ap chung chuan ka va kal hnai a, chu jacket lum nalh tak mai chu ka han ha chhin a. Tlêmin ka thâwl deuh a, mahse ngaihdam theih a ni. Min petu bawk chuan, “Tikhân i nei hleuh ang a. Thlasik pawh i cho tawh ngawt ang,” tiin min fiam zui a. Ka nu chu tlêmin a hmâ ni âiin a lo harh ve ta deuh bawk a, “In va han tilawmawm em em ve aw! Sawmte, i va nihlawh em! Lawmthu sawi mawlh mawlh rawh,” a ti a. Lawmthu han sawi vak dan lah chu ka thiam der si lo.

          Chumi tlai lam khaw vawt chu ka tuar nuam ve ta viau mai. Thilpêk dawn hi a nuam a, a hlu bawk a, mahse a pe theitu nih chu a nuam zâwkin ka ring thiam ve deuh. Min petute chu ka zah rilru hle bawk.

          December 28-ah kan bula mite chu an chhuak ta a. Hmuh phâk loha an fanu hmeichhe naupang han bo vang vang tur chuan ka khua a tihar deuh viau mai. In chhûnga ka awm ning chu pâwnah mi motor chhe siam ka en a. Kan vêng lama motor chhe siam hmu ngai lo chuan hmuhnawm ka ti bawk a, ka rin âiin ka lo awm rei a. Ka han luh leh chuan an khum chu a lo ruak huai tawh a ni. Khumah chuan Bible an kalsan a. An kalsan lui nge an tipalh kan hre lo. Tute nge an nih pawh ka hre chiang lo. Keimah zâwk hi a damlo niin ka nu zâwk chu min awmpuitu nise khawia awm nge an nih a, eng hnathawk nge an nih kan hre zâwkin ka ring. Kei chuan zawh nachang lah ka hre lo va; hria pawh ni ila ka zawt ngam chuang lo vang.

          Bible-ah chuan Dawngkimi tih a inziak a. Chumi hnuaiah chuan naupang hawrawp tih hriat tak hian Zonunkimi tih a inziak a. A hawrawp chu a chhiat em avangin ka chhiar hlei thei lo a ni.

          Ka nu chu a dam sâwt ta viau mai a. Chhuak thei ve mai tur hmêl pawh kan pu ta. Pi Dawngi te Bible hnutchhiah chu ka nu chuan a chhiar thei ta a, ni danga Bible a chhiar pawh ka hriat ngai loh nen, a chhiar a chhiar ve ta mai a ni.

          Kumthar hnu ni hnih emaw velah ka pa chu a rawn thleng chho ve ta a. Ka thlamuang ta huai huai mai. Zan khat a riak a, a tûkah kan khaw lam panin kan haw a, Durtlâng damdawi in leh a chhehvel chu kan mangṭha ta vang vang mai a ni.

          Pi Dawngi Bible chu ka nu mutna pindana nurse duty chuan hawn mai turin a ti a. “In ta tura Pathian ruat a ni ang; in vannei a ni mai alawm,” a tih avangin rilrua inthiam lohna nei lutuk lovin ka nu chuan a hawn ta a ni.

Kum 19 Hnu-ah – Guwahati Medical College Hospital

          Ka pa dam lo awmpuiin ka nau nula Remsangliani nen Guwahati-ah ni thum kan châm tawh a. Chu chu kum 1997 December thla chanve hnu lam a ni. Ka pa chu lung lam ṭha lo a ni a; a chau viau mai. Hetih lâi hian kei chu sawrkar hna lian thawkin officer ka lo ni tawh a. Tlangval senior-a han sawi tur chu ka ni lo naa ka hnathawhna lamah miin min pu ve fo tawh avangin ka inti senior deuh roh tawh a ni.

          Ka pa chu ka nau Remsangliani, Mimi tia kan koh chuan a buaipui tam zâwk a. Mimii chu nurse a ni a, ka pa chuan amah enkawla buaipui tak tak tur chuan a duh zâwk tih pawh ka hria; a zei pawh a zei zâwk.

          Mizoram House-ah kan thleng a, kan awm rei hmêl khawp mai. Chawlhkar hnih chu a tlêm berah kan awmpui a ngai dâwnin a lang. Christmas pawh Guwahati-ah hian kan hman mai duh hmel hle a ni. Ka pa chu ka enkawl ve vak loh avang leh chhun lamah awmpui an phal loh bawk avangin ka hman khawp mai a. House-ah ka awm reng peih si lo va, ka lêng ka lêng kual ta mai a ni.

          Zan khat chu ka room dawt chiah room pakhatah chuan mi thar an rawn thleng a. Damlo hruai bawk an ni awm e. Mikhual chhuak leh lût an indawt zut avangin ka lo ngaihsak lem lo va. Anmahni zâwk chu chinchang mi zawh duhin an rawn lût a, kan inkawm ta reng a.

          Ka pindana rawn lêng lût chu nu valai, kum 35 mi vel tur, hmêl en pawha nu fel ve tâwk tak tih hriat theih mai hi a ni a. A awmna vêngte leh an rawn kal nachhante chu mi hrilh sawk sawk a. Kei pawh chuan kan chanchin tlangpui chu ka lo hrilh a. A tûka inentir nghal an duh thu te, chinchang an hriat loh thu leh a bul ṭan dan an thiam loh thu te chu a sawi zel a. Tichuan a tûka kalpui tur chuan ka lo intiam a; ka hman bawk a, ka hreh lem lo. Chutia tihtur a awm ta chu ka lawm zâwk hial a ni. Hmeichhia hi chu an ṭawng duh deuh bawk a, minute sawmhnih chhûngin nuthlawi fa pahnih nei tawh a nih thu te, a pasalin a vuak ṭhin thu te leh loh theih loha a pasal a ṭhen thu te chu ka hre vek hman a ni.

          A tûkah chuan ka ṭhenawmte chu ka pa awmna damdawi inah chuan ka hruai ta a. Guwahati kan kal dâwn khan Assamese ṭawng tlêm azâwng ka lo zir lâwk tawh a, chuvang chuan kal paha kuhva han leina mai tur chu ka thiam nual a ni; min be thui ang tih chu ka hlau deuh viau thung. Anni pawh an pa ber kal (kidney) ṭha lo avanga kal an ni a, an buai ve khawp mai. Chu pa chu hmeichhe pahnih, a fanu nuthlawi, nizana lo lêng leh a fanu nula, ka rualpui awm vel tur hian an kalpui a. Kan va inzui nilêng ta a ni.

          Kan doctor râwn chuan damdawi a lo chawh a. Private clinic-a ultrasound titur leh a result chu a hnu ni hniha amah entir turin a lo ti a. Private clinic pawh chu ka lo hriat nual tawh avangin ka kalpui leh a. Chumi hnu chuan a result entir hun nghâh der der a ni tawh mai awm e.

          Nilênga nula leh tlangval leh nuthlawi han inzui ta chu tlai lamah chuan kan innel ta viau mai a. A nula zâwk chu a hming zawh nachang pawh ka hre mai lo va. A û chuan Kimte tia a koh avangin Kimte tiin ka ko ve ta mai a. Ani pawhin Sawmte tiin min ko ve mai a. Clinic kan kal zawhah ka pa kan tlawh a. Zanriah kan ei ho leh a. Zan mut hmain “A khawhar thlâk em mai” tiin lêngah min sâwm a, an pindanah chuan dâr sawm leh a chanve thleng ka lêng leh a. Chu chu a ni khatna chu a ni.

          A tûk chu Nilaini a ni a. Ka pa chu ka sawi tawh ang khan chhûn lamah mi pakhat aia tamin awmpui an phal lo va. Chutiang a nih rau rau chuan Mimi chu amah awmpui tur chuan a duh zâwk bâkah Mimi chuan damlo enkawl a thiam zâwk bawk a, min awl der mai. Zingah Mimi chu ka va chhâwk zawk a. Anin a mamawh thil chi hrang hrang a han tizung zung a. Dâr sawm leh a chenve-ah min rawn chhâwk leh a. Tichuan ka awl leh ta a ni.

          Chung ka chhûn lam hun neih dan zawng zawng chu Kimtei chuan a hmâ zan dâr sawm khân a hre vek hman a ni. Chu hun remchâng chu chuhin Fancy bazar lama kal puiah min sâwm a. Chu chu Nilainia kan programme chu a ni ta ber.

          Kimtei nen chuan nilengin kan inzui a. Kan inngaina khawp mai. Tlai lam a lo nih phei chuan ka nula kawm tawhah chuan ka la ngaina ber niten ka hre ta hial mai. A hmêl chu ṭha viaua sawi chiam tur chu a ni lo. Mahse amahah chuan duhawmna riau, ka sawi chhuah mai theih loh hi a awm tlat mai a. Chu chuan min pawt tlat ni hian ka hre bawk a. Ani pawhin min ngaina ve hlein ka hre bawk a. A hmâ lawka ka nau Mimi leh ka pa ka hruaina Brahmaputra luikam te chu ka va fan pui a. High Court bula Ashoka Hotel lian pui maite chu ka kawhhmuh a. Lehkhabu dawr lamah hruaiin rêl station-ah ka kalpui leh a. Chutiang chuan kan inzui nilêng ta a ni.

          Ka room chu Mimi a awm loh chuan a hnawk thei khawp mai. Pa indah fel thlip thlep chi ka ni lo bawk nen; a hnawk nuaih mai a ni. Chumi zan chuan Kimtei te unau chu an rawn lêng phei a. Kan bazar dan chanchin sawiin kan phûl hlut a. Kei chuan lehkhabu pakhat tih loh thil dang engmah ka lei lo. Kimtei û chuan chhuanlam siamin min kirsan a. Kan pahnih chauha kan awm chu nula dang awmpui ang a ni ta hauh lo mai le. Ka zah deuh tlat mai a. Ani lah chu a û awm lâia ṭawng ve bawrh bawrh si, a û chhuah hnu chuan a ngawi ta vang vang mai. Kei lah chuti hlauh.

          Kan inbe lo naa kan mitmeng leh kan awm dan, kan inzahtawn dan leh kan boruak chuan thu a sawi tam ngei mai. He nula hi zan hnih khat chiah ka la hria a, ni hnih chiah ka la zui a, nula rimin ka la rim miah lo  bawk a, mahse chuti chung chuan ka damchhûng a daih dâwn tih ka hre thei nghal mai a ni.

          “U Sawmte, tunhmain kan inhmu tawh lo maw? Kan inhmu tawh tlata hriatna ka nei nia mawle,” tiin bul a rawn ṭan ta a. “Kei pawh hmu tawh tlat chea hriatna ka nei a. Mahse ka ngaihtuah chhuak thei tawh si lo. Engpawhnise tunhma lama kan inhmu tawh leh hmu tawh loh âiin tunhnua min hmuh zel i duh leh duh loh hi a pawimawh zâwkin ka hria,” tiin ka han fiam pah zauh a. A sen ap ap a. A han hui pap a. “Ka hmu tawh tlat che hian ka hria nia mawle. A mak hle mai. I hmingte deuh deuh hian a nia ka hriat hnu ang ni,” a ti leh a. Chutah amah vêk chuan ka chhân hmain, “Ka hmuh zel duh leh duh loh che âiin nangman min hmuh zel i duh leh duh lohin kawngro a su zâwk ang chu. Hmeichhiate chu passive role play-tu zâwk kan ni a. Active role play-tu zâwk tura ngaih i active leh active lohah a innghat nasa khawp ang,” tiin min han fiam zui ve zauh a.

          Chu lehkhathiam ṭawngkam chuan thu a sawi thui ang reng khawp mai. Ka lo hrilhfiah dan chuan green signal a ni.

          Hmangaihna hi lirnghing ang deuh a ni; inrin lâwkna hman awm miah lovin a rawn thawk thut a, a nghawng na hle bawk. Ka inring hman meuh lo. Chu hmangaihna lirnghing rawn thawk thutah chuan ka inring hman lo va, ka tlu chiang hle dâwn mai.

          Ningani chuan Kimtei pa buaipuiin kan nilêng leh der a. Kan inhnaih sâwtin kan innêl sâwt hle. Ni thum kan inzui meuh chuan inngai tak kan ni.

          Zankhat chu ka room-ah kan inkawm a. Tunhma Durtlâng aṭanga ka nu Bible hawn kha dawhkanah chuan ka dah a. Kimtei tihtur hre lo chuan a han keu mai mai a. Chutah a rawn au chhuak thut a. “Khawi atanga he Bible hi nei nge i nih? Hei hi ka hre chiang lutuk. A kawm chhûng lama hming inziak hi ka nu hming a ni a. A hnuaia hming inziak hi ka hming a nih hi. Heta ka hming ka lo ziah ve avang hian ka nu chuan min hau nghe nghe a. Ka va han la hre chiang tak em! Tu nge i nih? He Bible hi engtia i neih nge? A mak e!” a ti a. A Bible chu a kuah a, a mittui chu a rawn tla ta zawih zawih mai a.

          Ka hrilhhai kher mai. Mahse ka lawm bawk. Kimtei chuan a mittui chu a han hru hul tê tê a. “E khaih, min ngaidam rawh. He Bible hian thil min hriat chhuahtir a. Ka nunah hian nasa takin chu thil ka hriat chhuah chuan thu a sawi ṭhin a. Chuvang mai mai chu a ni,” a ti leh a. Kei chuan, “He Bible hi ka tân chuan Bible hlu ber a ni ang. Ka neih dan pawh hi thawnthu sei tak a ni thei a, a ngaithlatu azirin a tawi hle thei bawk. He Bible neitu hming inziak hnuaia  midang hming inziak hi i hming a nih zawngin min hre tur chu i ni ve reng a ni. Kum 1978 Christmas kha i la hria em? Durtlâng damdawi inah i nu i rawn awmpui a nih kha. Keiin ka nu ka awmpui bawk a. Jacket te pawh min pe a nih kha,” ka ti ta a.

          Kimtei chuan, “Kha mipa naupang kha i ni tak tak maw? Han sawi ṭha leh teh. I ni tak tak em?” a ti leh a. Kei chuan, “Ni e, khami ṭuma i jacket min pêk pawh kha ka la kawl ṭha reng a. Bible phei hi chu kan chhungkua hian kan roh khawp a. Ka nu pawh khan a chhiar chhuak vek asin. In awmna vêng leh in nihna diktakte kha zawh chhuah nachang che u kha ka hre lo va. Khatih lâi kha chuan a ngam pawh ka ngam lo vang; ka la naupang em a. Chu bâkah nangni kha in hausak hmêlin in zahawm bawk si a. Ka zâwt ngam ta lo che u a nih kha. Ka theihnghilh ngai reng reng lo che u asin. Han zawn dâwn che u pawhin Bible-ah lah hian in address a lo inziak si lo. Vawikhat chu Durtlâng damdawi inah in medical record han zawn chhuah ka tum a. Mahse a lo rei deuh tawh bawk nen, eng engemaw avangin in hming awm reng reng hi kan hmu zo ta si lo va. Ka beidawn deuh hial tawh hnu-ah ka hmu ta che u a nih hi. Ka hmuh dan che lah hi duhthusam a ni lehnghal,” ka ti ta duah mai a. Chutah ṭawng sual deuhin ka inhre leh a. Thupha chawi ka tum lâi takin Kimtei chuan, “A, ka awih thei lo. A mak lutuk. Mahse maw, zak thei lo min lo ti lo la. Ka hmuhtirh che pawh khân engemaw titak hian ka rilru hi i la tlat mai a. Ka awmdan hi ka sawi thiam chiah lo….” Sawi zawm lovin a ngawi ta zâwk a. Engemaw chen chu sawi tur hre lovin kan han ngawi dun leh phawt a.  

          Kimtei chuan inthunun hram hram a tum a. Kei pawhin thil ka ngaihtuah thui khawp mai. Kimtei bawk chuan hriat theih ṭawk ṭawk hian, “Ka nu kha a thi tawh a…. Khatia damdawi in atanga kan chhuahsan hnu che u khan a sawi a sawi ṭhin che u a. Bible pawh kha in duh ringin a kalsan lui a nih kha. Kan awmna room-a nurse duty hnenah khan theihnghilh palh anga kalsan a nih thu leh lo hawntir tur che uin a hrilh vek alawm. Ka la naupang hle naa ka hre chiang khawp mai. Ka nu chu nikum hmasa mai khan a natna ngai ang chiah khan na lehin a boral ta a ni,” a ti leh a.

          Kei chuan, “Kei pawh ka la hre chiang asin. Khatihlai khan ka la naupang lutuk a, i nu hnena lawmthu sawi nachang pawh kha ka hre mang lo. Ka zah lutuk bawk si che u nen. Damdawi in atanga kan chhuah hnu te khan kan rawn sawi fo che u a. Ka nu phei chuan ‘Pathianin vantirhkoh a rawn tir a ni ang,’ a ti hial mawle. In Bible hnutchhiah chu kan chhungkaw Bible a ni ta a. In hming inziakte hi kan chawk reh phal lo va. Kan hming pawh kan ziak duh lo. He Bible hi kan chhungkaw nun siamtu leh vengtu ang hialah kan ngai a ni,” ka ti ve ta a.

          Kimtei chuan, “Ka nu ṭawngtaina kha chhanin a awm tihna a nih chu. Ngawi teh, zanin chu duh tâwk teh ang. Inngaihtuah harh ka duh e. Ka va phei ta’ nge. Ka pa ka hrilh châk tawh lutuk,” tih pahin a tho a, min chhuahsan ta a ni.

          Kimtei chuan eng tin nge kan chanchin chu a chhungte a va hrilh ka hre châk hle a. Kan inngaihzawn rilrûk deuh leh kan la insawi pawh ngam chiah loh dan te hi a sawi ang em? A pa chuan min lo la hre ve ang em? Zawhna a tam ngei mai.

          Kei hi mi chhungkaw chanchin zawh vak vak duh lo mi leh inthlahrung mi hi ka ni a. Kimtei te chhungkaw chanchin pawh hi a hranin ka zâwt lo. An titi leh khawsak dan atanga hriat tumin ka lo chik ve viau ringawt a. Mahse hriat a har khawp mai. Pathian hming an lam zing hle a. Pawisa an ren lutuk lo thung; an ngah viau a ni ang. Thil lei an awlsam hle; an duhzawng chu an lei pawp mai a ni.

 Kum 1997 Christmas: Guwahati

          Kum 1978 Christmas kha Durtlâng Hospital-ah naupang kum sawm mi lek niin ka nu dam lo chau tak nen kan hmang dun a. Ka khua a har thei rak rak khawp mai. Ka nu dam lo ṭawng ṭha peih lo kha ka ṭhut pui ran ṭhin a. A rûkin ka mittui a far fap fap fo bawk. Ka lunglên em em vanga ṭap ru ṭhin pawh ka ni chiah lo; ka nu ka kawngaih lutuk avang leh ka mangan lutuk vang a ni ber.

          Kum 1997 Christmas chu ka pa dam lohna avangin Guwahati Damdawi inah ka hmang ve ta thung a. Kum sawm-pakua zet liam taa ka damlo awm pui ang kha chu ka ni ta lo. Tunah chuan kum 1978 Christmas laia chêng 150 chauh keng thei khan kan mamawh tâwk bâka kan thlaphân lutuk lohna tâwk tur kan keng ve thei ta a. Mipa naupang khawhar ṭap ru fap fap ṭhin kha ni tawh lovin officer tlangval ka lo ni ve ta. Kum 1978-a Durtlâng damdawi in leh kum 1997-a Guwahati damdawi in inkâr hi a thui hle a, a hrehawmin a zim a, a chhuk chhovin a hlauhawm hle bawk. Mahse chung mihring nun harsatna kawng chhuk chho, sik leh sa, khaw lum leh vawt, ruahpui leh thlipui, rial leh kawlphe zuai zuai leh chhum dum thim chhah mup te chu ka pal tlang tawh a. Tunah chuan chawlhna tuikama hahchawlh ve ka duh tawh a ni.

          Pawisa pawh ka ren lutuk duh lo. Ka duhzawng chu ka lei ve pawp mai a. Ka pa pawh a duhzawng apiang chu ka leisak hmiah hmiah mai a ni. Hetiang tur hian nasa takin mihring nun kawng hrehawm hi ka lo zawh tawh a, tunah chuan ka hahchawl ve ta a nih hi. Ka nau Mimii chuan min kêp hneh em a, damlo hruai e ti lo chuan ka awl hle. Christmas tûk chuan zing aṭangin ka pa chu ka awm pui char char a. Dâr 11 leh a chanve-ah Mimii chuan min rawn chhâwk a.

          Kan intiam angin Christmas chawhnu lamah Kimtei nen chuan Guwahati khawthlang lam, Rail Station atanga kilometer riata hla, Brahmaputra luikama  Kamakhya temple han tlawh paha inkawm turin kan chhuak dun a.

          Kamakhya Temple hi tuifinriat zawl atanga teha feet 800 a sâng Nilachal Hill chhipa awm a ni a. Kum 1665-a Cooch Behar lal Naranarayan sak a ni. Kamakhya Temple tih hi temple pakhat sawina ni lovin temple engemaw zât sawina a ni bawk. Temple bulah chuan he temple nena inzawm tlat, sawi hran theih loh mihring an awm ṭeuh bawk niin an sawi lehzel a nih chu. He temple leh a chhehvelah hian vai pathiannu temple chi hrang hrang dang Sitala Temple, Lalita Kanta Temple, Jaya Durga Temple, Vana Durga Templ e, Rajarajesvari Temple, Smasanakali temple, kail temple of Abhayananda dharmashala leh Sankhesvari temple te an awm bawk. Lord Shiva temple ringawt pawh panga a awm an tih lehzel chu. Chanchin a ngah a, keini tan chuan a ngaihnawm vak lo.

          An thawnthu pakhatah chuan pa pakhat Naraka chuan a tisa châkna hmachhuanin Devi Kamakhya chu nupuiah neih a tum a. Nupuia neih a duh thu chu a lo hriatin Devi chuan fiamthu hian Naraka chu zan khat thil thua tlang bul ṭhut aṭanga a tlângchhip thlenga kailawn a siam theih chuan neih a hnial loh thu a lo hrilh a ni.

          Naraka chuan theihtawp chhuahin kailawn chu a siam ta ngat ngat mai a. A tum a ruh bawka siam zo thei mai dawnin a lang hman nghe nghe a. Devi hlauthawng lutuk chuan arpa pakhat chu a dâwi â a, khawvar âr a khuantir ta mai a. Naraka chuan khua a vâr emaw tiin a thiltih lâi chu beidawngin a bansan a. Chu ârpa chu a um vak a, Darrang district-a Kukurakata thleng a um a, a vawhlum ta a ni. A kailawn siam zawh hman tak loha chu Mekhelaufa an ti.

          Chungte chu kan kalna tur Kamakhya chanchin tlângpui, Kimtei hnena ka hrilh theih chhunte chu an ni. Hun pangngaiah chuan zing dar riat atanga tlai ni tlâk thlengin mipui tân an hawng ṭhin. Taxi-a kal kan ni a, kan han thlen chuan mi an lo tam vak lo va, chhangchhe lutuk lovin kan duhzawng hmunte chu kan tlawh kual a. Chutah Guwahati lan chian theihna ber tura kan ngaih hmun atang chuan khua kan chuan dun a. Kum 1978 Christmas-a kan inhmu leh kum 1997 Christmas lâia kan inhmu chu a boruak a inang lo ngei mai.

          Kut insuiha ding dun rialin chu khawpui chu kan thlir dun vang vang a. Midang kalpui ni ila ri teng tung tur kan nih nen, keini pahnih chu ngawi rengin kan ding dun a. Ṭawngkamin a sawi chhuah theih aia ril zâwk, thûk zâwk, mâwi zâwk, duhawm zâwk leh awmze nei zâwkin kan ngawi dun vang vang mai a ni.

          Thu tam tak sawi tur neia kal ka ni a. Mahse a hun leh hmun a lo thlen meuh chuan zan lama ka sawi tur hriat zawng zawngte kha vawm bo ang duak an ni a. Ka ngaihtuah chhuak thei tawh reng reng lo. A diktak chuan ngaihtuah chhuah pawh a ngai lo. Thusawi leh ṭawngkam reng rengin a sawifiah zawh rual loh hmangaihna hrui nghet tak mai chuan min suihzawm mêk si a.

          Kimtei sam chu Brahmaputra luipui atanga chhemdam thli rawn thaw chho heuh heuh chuan a chhêm lêng der der a. Amah chu a khur ru der der bawk a. A sam lêng velin ka hmai a rawn tuam chu min han hui sawnsak a. A thaw hak a. “A va nuam tehlul em!” tih pahin min han din hnaih sauh a. A thâwk zawnga a hnute insêp kang dat dat te, a rimtui inhnawih nam chem chem te, a hmui sen no chek mai kâra a hahmâi vâr rual nalh tak lo lang ṭhit ṭhet te, a biang sen no chek te, a hnâr zum vân mai leh sen vâr chek mai te, a chalsam tla hniang kara a mitmeng lo lang fiah kâk te chu ka mitah chuan thlasik ṭiauchhûm tluka thianghlim, rose pâr vanglai tluka mâwi, Saron phâi lili pâr tluka duhawm, thlasik ni anga tawrh har, Favang ni chhuak tluka rilru khawih, mihring thinlungin a duhthusam theih sâng ber chu a ni. A! ka tilutuk em! Ka hre lo. Tunhma lama ka tawn ngai loh hmangaihna chhûm vâr thianghlim tak chuan ka thinlung chhungril ber chu luh chilhin a bawh chiai chiai a.

          “Kimte,” ka ti a. Min chhâng lo. A mitmeng duhawm tak atanga chhânna lo kal chuan thu sâng tam tak a hen a, zak hmêl sen ap ap chunga min han nuih seih te chu hmangaihna mitmenga lo thlir rengtu tân chuan khawvela thil hmuhnawm ber a ni.

          Brahmaputra lui lâiah chuan lawng lian deuh mai pakhat hi a lêng duai duai a. A chung zâwn van sâng takah chuan sava rual hi an thlâwk vâr siau siau a. Khua chu a thiang vawl vawl a. Hmar lam kawlkil hla takah chuan chhûm vâr thianghlim tak mai hi a thlâwk delh delh a. Thlasik ni êng sen phêt hnuaia Guwahati khawpui lo lang pe ut mai chu rilru hlim em emin kan thlir dun a. Ka rilru-ah chuan he hla, Durtlâng damdawi in aṭanga kan chhuah hnu, ka nuin Kimtei te Bible a chhiar hnua a hla duh ber, chhung inkhawmnaa kan sak ho dal dal ṭhin kha a lo lang a, chu chu hei hi a ni:

          Khawvel mawi hi ka thlirin hlimnain ka khat ṭhin,                                                  Ni ropui takin a êng, ka hmuh theih zawng chungah;                                            Khawvela ka awm chhûngin ka hlim ang tih ka hria,                                             Lal Isua ka zui zel dâwn si, kawng tluanin.

          Durtlâng damdawi in kan kal dâwna kan manganzia te, dama haw leh beiseina a tlêmzia te, mittui ka hrûk rûk zauh zauh ṭhin dan te kha ka ngaihtuah a. Tunah chuan khang kan manganna zawng zawngte kha kan lawmna tizualtu leh kan nun kawng min sialsaktu an lo ni ta zawk tih te chu ka hre chhuak ta uarh uarh mai a.

          Kimtei chuan zawi sap hian, “Sawmte, min kalsan tawh lo vang tiraw?” a rawn tichhuak ta phawng mai a. Han din hnaih hret pah chuan, “Chatuanin kan lêng dun tawh ang chu,” ka lo ti a. Ka âwm ngheng chuan a rawn thle phei a, rilru hlim em emin kan inhmuh hmasak ber champha vawi 19-na chu kan thinlunga hmangaihna pangpâr kuhmum lo parh chhuak mêk chawm lian dun zel tur leh khawvelin a pêk theih loh hmangaihna thianghlim chhawm nung dun zel turin kan hmang liam dun ta a ni.

          “Pathian thil rêl dan chu,                                                                                           A va mak em!                                                                                                          Hriat phâk rual loh a ni,                                                                                         A tum zauzia;                                                                                                        Thil tê ber pawh a rêl,                                                                                           Van thil a rêl kim e,                                                                                                    Pathian ruat ang zelin,                                                                                              Engkim a thleng.

          Pathian thil rêl dan hi a mak a, mihringte hian kan hre phâk lo fo. Engkim hi a ruat ang zelin a lo thleng ṭhin. Kimtei chuan min han en leh a, lawm avanga a mittui lo luang chhuak ngiai ngiai chu ka lo hrûk faisak a. Kum 19 zet kan lo zawn dun rilrûk reng ṭhin kha a takin a lo thleng ta a ni a, mumang te pawh a ang rum rum mai. Tunah chuan damchhan nei lehzualin ka inhre ta a. Ngaihzawng mumal ka neih hleihtheih lohna chhan kha tunah chuan ka hmu chhuak tawh a, keimahah zawhna awm reng thin kha chhanin a awm ta. Chu boruak thar avang chuan khawvel hi a lo nuam thar lehin a lo mâwi thar leh a. Ka suangtuahna leh duhthusam khawvel hi a taka a thleng chho thei zel te a nih ngai chuan khawvela pa vannei berte zinga mi ni dawn hialin ka inhria a ni.

-         June, 2013