Chemtatrâwta

Chemtatrâwta - A hming atang ringawt pawh hian research hran pa leh document hranpa pawh ngai lovin Chhinlung chhuak a ni tih a chiang nghal em em a ni. Amarawhchu eng hun lai ami nge? Eng khua nge? Nupui fanau nei tawh nge tlangval puanthuah khai lai tih kan hre lo. Tin, heng a chunga zawhnate chhang tur hian mi thil hre zawkte ka rawn tam lova, lehkhabu ka rawn tam hek lo. Keima hriat dan leh thlir dan ka rawn ziak ve mai dawn a, a ngaihnawm i tih leh tih loh chu a ziaktu thuneihna piah lam, chung lam thiltihtheihnaa innghat liau liau a ni.

Chemtâtrâwta thawnthu hi a tawi hle naa mi leh sa a fun kim hle. Amah Pu L.Keivom dan takin Zofate zinga rannung tê ber aiawh taivâng leh ramsa lian bera hriat sâi an tel a. Tuifinriat nghapui, thing ler chen, sâi aia lian a awm thu hi Chemtâtrâwta thawnthu phuahtu hian a  hre lo a ni maithei. Hria se chu tuifinriat nungchate aiawh atan a telh ve ngei ang tih phei zawng rin a ni chuang lo.

Sawi tawh angin Chemtâtrâwta thawnthu hi a sei lo va; Esopa thawnthu anga phêk khat emaw leka ziah len vek theih a ni. Mahse thawnthu leh hla tam tak hi a sei leh tawiin mi thinlung a den danah kori a tu tehchiam lo. Bible pawh hi a ziak a tam a, chhiar tur atam vanga Bible a ni lo va, a thuziak phena nunna thlaraua zir hi a ni zawk. A dik tak phei chuan pulpit tlang sanga kan aupui tam berte hi chu tlêm tê zawk an ni. Homer-a hla hmingthang Illiad leh Odyssey-te hi an lar ang em em chuan an sei bik lo.

Hemi nia Chemtâtrâwta ram vâk hi eng ti tura chhuak nge a nih tih chu khawvel mi thiam rual thukhawm tan pawh hriat mai mai theih a ni lo. Hemi ni hian a chem nen a ramvak a. A chhuah dawn hian a hma nia a chem hman bil tawh chu a  tahhriam theihnghilh a, a kal paha amah lo hawlh thei leh kawng dip zual therhlo ilo a han vai vel chuan a chem tuai rum zet mai bilzia chu a hre ta a. A kalna lama tui awmah chuan tah hriam tumin a pen thoh thoh zel a.

A ram chhuah hun hi thâl lâi a nih loh chuan kum khata eng hun ber hi nge ka ring thiam ta lo. Ziaktu pakhat chuan Favang a ni a ti a. A dik mai thei e. He lam chhuina lehkhabu hi a vâng em a, ka hre lo pawh hi ka inthiam lo hran lo. Lui tê chu a zuk thleng ta a. Tui chu a in khawlh khawlh a. Tuman tui thûk lâiah chem an tât ngai lo; chuvangin a bul hnaia lung dum chang ren rawn, Darwin-a hnungzuitu leh geologist ho ten kum maktaduaih engemaw zata upa an tih tur ngei chu a dah rem a, a chem chu a tât ta a ni.

Mawng su lova chem tah hi thil harsa lutuk ni lo mah se tum lawk loh a, tan deuh bawk chuan sûk dêp ouh ouh a awl hle. Chemtâtrâwta phei hi chu a hming leh hmel han mitthla chhin ringawt pawhin luhka lerah mawng su hluau hluauva chem tât tuk tin hmel a pû a ni.  Amah chauh hi a ni lo; hmanlai Mizo upate chuan tunlai angin dawhkanah pawisa  an la ziak bo  ve zung zung thiam lo va, tukthuan ei hma deuh leh feh kal dawn vel lai hian chem an tât sup sup thin reng a ni. Hemi tûk hian Chemtâtrâwta hi an nu nen an tualthu a tha chiah lo pawh a ni maithei. Chuti ni lo se a ram kal hmain a chem hi a tât hmasa ngei tur a ni. Chu chu an hunlaia pa vantlang tih dan a ni si a.

Awle, chutia mi pawi a sawi tih pawh a inhriat loh lai , thlamuang taka engmah dang ngaihtuah lova a chem tah lai hriam leh hriam loh a kut zungpui hrâm fahrana a han dap vel chu a lo thu fimkhur tawk lo nge, a hnuai lam a lo veng tha lo va. A taksa pawimawh lai ber, thil lian em em ni lo mah se a tel lova mi an lohna, nupui hial pawh hmuh zawh lohna tham, chi mang der theihna, nupui nei tawh tan lah nupui ten sum an chhuah phah hial duhna tur chu a rawn thip ta zawk mai a. A phu chiang kher mai. A tlûk phah thelh a ni.

Sakhaw rawngbawltua kan inhmang ral law law te a nih loh chuan tute emaw thlahtu nihve châkna hian mihring nunah hmun pawimawh ber a luah fo va. Chuvangin khawvel mi ropui Napolean-a pawhin a nupui a then phah hial a ni. Mizo zingah pawh chutiang thu hla avanga inthen sawi tur an awm fo mai. Chemtâtrâwta pawh hian Kaikuang thiltihin a nghawng thui turzia, thil thip satliah ni lo; an nupa inkar thlenga a pawi theih turzia leh a fate fahrah dinhmuna ding mai thei an nihzia chu a hre chiang hle a ni. Rang zetin khawvela a thil ui ber chu a han bih vat a, a chem tah lai hriam leh hriam loh pawh a ngaihtuah tawh lo.

Chutah amah sehtu Kaikuang kat zauh chu a hmu ta a. Patling pui si serh lang reng, kaikuang tih ang reng luia rannung ti ber pawl pawhin an seh mai mai theiha a thu chu mahni inthiam lohna pawh a nei miah lova, neih ahnêkin rannung mawl tê, pawi ka sawi tih pawh hre thama mawi lo, khawvel siam tirh pawha hming lang tham lo leh chhia leh tha hriatna pawh hmang tham lo tê si chu a ralpui beih ta chiam mai a. Mahse kaikuang chu a lalna ram tui chhungah na na na chuan khawvel tuihleuh chak ber pawhin an man hman loh tura rangin pûkah a lût ta daih mai a. Thlem chhuah leh vau chhuah chi a ni lo.

Thil dang sawi hmain Chemtâtrâwta dinhmun hi lo thlir hmasa ila. Patling pui si mawng lang renga a thu hi a dik chiah em? A hun laia patling ho kha an lo thu duhdah thin reng em ni? Hnamtin hian mawl lai kan nei theuh a. Kan mawl lai, silhfen tha kan neih hma chuan mawng langa thut chu sawi loh, taksa zawng zawng lang lo tura thuhrûk awm miah lovin mi an vei suau suau a ni. Africa mihang hnam thenkhat leh Amazon lui ruam luahtu hnam thenkhat phei chuan tunhnai thleng khan thawmhnaw an la inbel mang lo. Tin, Chemtâtrâwta-te chhungkua hi zuk hriat chianna tak tak a awm lo va,  an retheih vanga silh leh fen tur nei tha lo chu a han thut khan a lo chhuh zo sêng lo a ni mai thei bawk.

Tin, hetia duhdah taka a thu hian mihring mize diktak a entir kan ti thei bawk ang chu. Mi hmuh lai chuan Chemtâtrâwta pawh hi a thu fimkhur ve viau ang tih rin tur a ni. Mi hmuh lohah chuan duhdah deuh pawhin lo thu se a demawm loh. A duh leh saruak pawhin tât then nawlh nawlh se a thiamawm em em a ni.Thenawm khawvengte leh vantlang hmuha mâwihawih zawng vek kan ni a, chu chu mihring pianphung ve reng a ni. Kan rilrua sual awm kan puitlin lohna chhan ber pawh hi mipui vantlang zah vang a ni deuh ber a. Miin min hmu pha tawh dawn lova kan hriatna hmun leh ramah chuan Bethel chhuak leh Faktea khawihthlûk tawhte pawh an insûm zo lo fo.

Vairampur-ah ka kal ve zauh zauh tawh. Khawtlanga kan mi chhuanvawr, kohhran thalai lama tangkai tak tak leh sual do kawnga ke pen chak tak takten Mizorama an do em em zet-u zû han lem mai hre miah lo ka hmu zauh zauh. |henkhat chuan thil dang pawh an ti hreh em em chuang lo. Sual tlenfaina thisenin a bual tawh inti te pawh hetiang hi kan nih tlat avangin Bethlehem leh Kalvari, thing kawkalh leh luruh hmun la hre ngai reng reng lo Chemtâtrâwta, mi hmuh loha a lo thu duhdah deuh hi dem ngam tur kan ni bik lo.

Tin, a lehlamah chuan he Kaikuang pawh hi kaikuang dangdai tak chu a ni ve reng reng a ni. Kaikuang hi patling til chep ngam turah pawh ka lo dah ngai lo va. Hetia Chemtâtrâwta til a chep ngam hi thil thleng zen zen lo, thil danglam tak chu a ni phawt  mai. Kaikuang dang, mi lui kal lai lo chep ngam emaw lo tibuai ngam hrim hrim kan hria em? Engpawhnise tunlaia kan kaikuang hmuh ve phâk chin hi chu patling chem tât lai til lo chep ngam tur khawp chuan an huai lo a ni. Chuvangin Chemtâtrâwta  thil neih hlu ber, khawvel patling zawng zawngin rangkachak leh lunghlu, hmingthannate aia kan duh zawk, “Ram zau taka lalber ni mah ila, ka ….si loh chuan” kan tih ngawih ngawih tur lo tihchingpen ngamtu kaikuang hi kaikuang dangdai ber a ni awm e. Chemtâtrâwta hian a thil hi a hmang zui thei lo a nih phei chuan a nupui tak a nia khawngaihthlak ang. Kaikuang hian a thiltih pawizia hi a hre lo a ni.

Chemtâtrâwta thinrim meng râng vel chu cinema film-a siam theih ni se a hmuhnawm ngawt ang. A bul vel thing leh maute chu lo phu zawk zawk pawh nise a mawh lo ve. Hlauh ang ngeiin a thinrim khaw hmu lo chuan forest dan leh tunlai ecological imbalance an tih lam reng reng ngaihtuah lovin amah hnaih bertu kha-ûm zamna rawpui chu a fik ta hmawk mai a. A chem hi a tât hriam hle a nih loh pawhin amah hi pa chak tâwk tak a ni ang; Kha-ûmte pawh rah thiah thuah khawpa a zâm theihna rawpui chu a upa tawh hle ang tih a rin theih a. Chutiang rawpui chang han fik hmawk thei chu a chak tâwk hle a ni mai a, chuvangin Chemtatrawta hi tih thinrim mai mai chi a ni lo, a thinrimin khua a hmu si lo. A bul hnaia a hmuh phâk apiang laka a hmanraw ken ang ang hmang duh a ni a, mi hlauhawm tak a nihna laite pawh a awm a nih chu.

Amaherawhchu Chemtâtrâwta  thinrim hi ngawi rengin kal bo ta mai se a kalna-ah thil dang ngaihnawm zâwk a va tawngte a nih loh chuan thawnthu ngaihnawm tak kan chân dawn chu a ni  lawi si. Thinrim thut avang hian mi tam tak an inthat tawh a, indonate hial a thleng tawh a, chhungkaw tam tak an inhauh phah a, nupate hial pawh an inthen phah fo bawk. A dik tak chuan khawvel history leh thawnthu ngaihnawm tak takte hi patling thinrim insawhkhâwk kual vel chanchin an ni deuh ber zâwk a ni.

Kha-ûm zamna rawpui chu a nghing dawt a, a nghawr nat em avangin kha-ûm rah puitling, amah pawha tla lek lek tawh chu a tla ta a. Hmun dang awl pawh a tam teh reng nen a hnuaia ramâr tla lai ngumah kher chuan a zu deng pek a. Chu thinrim meipui inhlap kal zel chuan taivang bu a rawn thleng a. Taivang lal in ropui, ralthuam famkim nena ven chu atom bomb pakhat lekin Hisroshima khawpui a tichhia ang mai khan ramâr thai khat lekah chuan a darh ta vek mai a. A sur a sa hnuaiah kumtluanin engeneers hova an lo sak tawh ni khat thil thu leka a han chhe ta buaih mai chu mittui nena thlir loh theih a ni lo.

Taivang chuan phuba lâk nan a piah lawka sanghal mu tui lai tilah chuan a va seh ve ta hlawk mai a. A sehna hi taksa nem lai leh hriatna thazâm tamna lai a nih avangin a na duh hle ang. Tin, pawimawhna awm si lo va mi mutui lai intih harh hi mumang that tum phei chuan thinur thlâk tak a ni. A seha inseh harh ngat phei chu; tilah kher kher lehnghal.

Sanghal lungmawl thinrim chuan engdang mah a ngaihtuah lo. A bula bâk awmna changêl chu a han thai thlu ve ringawt a. Hetia bâk awmna changêl a tihtlûk zawh hian a lungawi zui ta mai nge tih phei zawng kan hre tawh lo.

Khawvela mi pawimawh ber chu keimahni theuh hi kan ni. Hei hi mihring zingah chauh pawh a ni lo, rannungte pawh hian mahni hmasialna leh inngaih pawimawhna rilru chu an nei theuh. Hetiang hi a nih avangin a awmna changêl chu a phun leh enkawl ni lo mah se bâk  chu a thinur em em mai a.Tharumin han khing lêt dawn se a ngam dawn der si lo.

Bâk lungawi thei lo chu a thinur hrikthlak nan a piah lawka sâi chawl lai hnarah chuan a va thlawk lût ta chawih mai a.Ziaktu pakhat chuan hetia sâi hnara bâk thlawk lût hian pûk emaw a tih vang a ni a ti a. Mahse a ni lo. Bâk hian sâi hnâr a ni tih a hria a, a thinrim hrikthlâk nan a thlâwk lût a ni. Sâi hi hnim hring ei a ni a. Tunhma lamin bâk tawmna changêl emaw, thing emaw a lo titlu tawh ang a, chumi phuba lâk duhna remchangah chuan a hmang pawh a ni mai thei bawk.

Sâi thinur tal vel chuan khua a hmu si lo; rapthlâk tak a ni.  Thinrim lutuk avanga khaw hmu lo chi hi fing zawka inngai mihring zingah pawh kan tam a nia. Chuvangin ran â zawk sâi hi dem mai thei kan ni lo ve. Mahni pawha in sa thei lo pitarte in chu a tai thlu ta bem mai a.

Sâiin pitarte in a chil thluk lai hian a thenawmte an awm lo a ni mai thei. An tlanchhia a ni mai thei bawk. Hetihlai vel hi chawfâk hma hret a ni a, khaw chhunga hnathawk thei chin chu an feh bo vekin a rinawm,(awllen lâite a nih loh chuan). Naupang chum chiap leh pitar putar hna thawk thei lo ho chauh an awm hmel a ni. An hlau teh ang chu. Vanneihthlak takin hemi tuma sâi thinur hian thil dang a tichhe lo niin a lang, a khaw pum in a nawr thlu vek lo hi a mak hle a ni. Hmanlai inte chu hmanraw thaa sak pawh an ni lo va, duh se a khaw pum in zawng zawng pawh a tichhe vek thei ang.

He laia thil thleng mak tak mai chu pitar in chhia tuman an rawn ngaihsak lo chu a ni. Sâi rawn thawk leh an hlauh vanga pui ngam lo nge an nih, pitartê hian laina hnai a nei lo tih hriat chian a ni lo. Chutia a mangan ber lai pawha ngaihsaktu hmu lo pitar beidawng chuan mi ngêng chhun deuh ngalha awm a duh ta a. Miin min ngaihsak ve tawk lova inhriatna hian mi beidawngah min siam a, mi beidawng nun ngaihna hre lo ten vantlang pawi an khawih chawk. Naupang ngaihsak hlawh lo chuan nawrh an chin bik hi.

Pitartê chu an khaw tuikhur hnârah chuan a va e ta teuh mai a. Êk hi hnam tinin kan ten em em vek; ten lo hnam an awm ka ring lo. Thil hi a awmna lo tura a awm hian a hnawkin a tenawm hma a, chuvangin tuikhur hnara êk awmte chu hmun danga a awm âi chuan tenawm tak a ni. Tichuan chumi tlaia nu ho tuichawi tur chuan tuikhur hnara êk awm chu an hmu ta a. An te chel chulin a rinawm. An âng thawm leh uak thawm hriain tuikhur hnaia mite an lo tlankhawm a. An inhrilh darh zel a, a khawtlang buaiin an buai ta a ni. Mihring hi tui tel lova khawsak theih a nih loh avangin tuihur hnâra êk awm chu a ngaimawhawm viau ang. Pitartê chu an hau luai luai a, a thenin anchhia an lo lawh bawk a; a uisen râwl nen tak meuh meuh an rawn thawk a ni.

Lal beng a lo thleng; upa ho nen tuikhura êk awm chu an rawn en ve hial a. Hetiang thil hi tunhma lamin an khua-ah a la thleng ngai lo va, chuvangin a khaw pum titi a tling a ni. Pitartê chu lal in kawt zawlah hruai chhovin mipuiin an zui luih luih a. Kum sanghnih dawn lâi liam taa Jerusalem mipuiin “Khengbet rawh” tia thaibawih Pontia Pilat-a an au ang mai khan pitartê chu a phû tâwk hremna pe turin an phût tlat a. Thenkhat erawh chuan chhantu nei lo pitartê mai a nih avangin zahngaihna leh khawngaihna tlêm tal lantir thain an hria a. Lal in kawtah chuan an inse hmur tuau tuau a. Naupang tap nen, vawk riltam chaw ngen thawm nen, an ri luih luih mai a ni.

 Rorelna lalthutthleng hun chhuah a ni a, roreltute an thut kim chuan a reh duk a. Lal khawnbâwl upa pakhat chuan an buaina chhan chu a rawn puang a. Roreltute hmaa pitar khawngaihthlak, sâiin a in chhe tê a rawn chil thluk lai pawha ngaihsak hlawh lo rawn ding chhuak chu beramno a hmul mêttu hmaa a ngawi reng ang hi a ni. Mipui thinur tui in tur nei lo lah chuan zâwng nghal hrual taka hrual an châk si. Rorelna tan a ni ta.

Lal leh upate chuan ngun takin pitartê chu an dawp a. He buainaa inhnamhnawih kaikuang, Chemtâtrâwta, kha-ûm, ramâr, taivang, sanghal, bâk, leh sâite pawh kovin an dawp nghal a. An thutlukna hriat châk mipui chu lal in kawtah chuan an thu tlim hmur mai bawk a.

Chumi tlai chuan thutlûkna an siam nghal a, rorelna chu puan a ni ta. Kaikuang chu a bul tumtu bera ngaih a ni a. Hrem nghal tur a ni. Mipui chu an phun mur mur a. An tui tlan lai tibawlhhlawhtu pitar hrem lova kaikuang chauh an hrem tur chu dik lo ti pawl an awm a. Thenkhatin kaikuang chu a phû tâwka hrem ngei turah an lo ngai bawk a. Mipui an thuhmun fo thei lo tih hla ang mai kha a ni ta. Amah(Kaikuang) sawi ang ngeiin meiah an thlak ta a. A lo sen vât vât a. An la chhuak a, tuiah an dah leh a. A lo dâng leh ta bêm mai a. Mahse an lo vêng uluk lo va, pûk chhungah a lût ta daih mai a. An han zawng leh ngial a, a tawmna pûkte pawh an hawlh nasa; mahse a rawn chhuak duh tawh lo.

Tuia kaikuang an thlak hnu hian enge thleng zel hriat zui a ni lo. Bawhchhiat tirha Pathian rorelna ang kha chu nise kaikuang, Chemtatrawta, kha-ûm, ram-âr, taivâng, sanghal, bâk, sâi, pitartê te hi ang khat veka hrem tur an ni. Hemi tuma an rorel dan hi a dik chiah em ilo en teh ang.

Kaikuang khan ka lo rin danin, “Chemtatrawta hian ka awmna lui kam thing leh mau a ti chereu nasa lutuk alawm,” a tih ka lo ring a. A dik tak chuan hei hi chhanna awm tak pawh a ni. A thinurin kha-ûm zamna rawpui a chhawk duh mai dan atang khan Chemtâtrâwta hi thing leh mau hlutna hre reng reng lo, kut thak hnawih nana Pathian thilsiamte hmang mai mai duh mi a nihzia a lang chiang khawp mai. A lehlamah chuan Mizo mizia a tilang chiang viau lawi si a ni. Mahse kaikuang chu a zam chhe ta mai si a. Amah chauhin chu sualna chu a phur ta a ni. A khawngaihthlak hle.

Engvangin nge kaikuang hian Chemtâtrâwta hi a puh lêt loh? Lo hêk lêt ve ta se chu a tûk lawkah Chemtatrawta thinrim chuan a awmna tuifim leh a bul vela thing leh mau zawng zawng chu a rawn sawisa chiam ang a, amah chau pawh ni lo, luia nungcha dang leh a bul vela thing leh mâute chuan an tuar ve ang tih a hlau a ni.Tuman an chhan ngam dawn si lo.

Mizote hian luia awm nungchate kan  suat nasa, kan bomb kan vua, kan hrai; hei aia rapthlak zawka tih dan hi kan hre lo va, kan ti lo chauh a ni. Atom Bomb-te pawh hi nei ila sangha vawm nan kan hmang duh mai awm e. Hetiang hi a nih avangin Mizo mize hre chiang kaikuang hian Chemtâtrâwta hi a puh lêt ngam ngang lo a ni. Chemtatrawta phuba rawn lâk lêt lehna a thian dangte nena tarh ai chuan tiin a taksa a hlan ta ringawt mai a nia. A fakawm hle.

Midangte hi chuan thiam chan nan leh hrem pumpelh nan midang an puh theuh a. Hei hi mi dawihzep tih dan a ni. Kan chunga miin thil an tihsual hian kan pawisawi lo te chunga chemsen va lek ve hi sawrkar dan hian a phal reng em? Ka serthlum rah miin an rûk avanga ka pawisawi lo thenawmpa bawngpui hnute sawrlai lo sah hliam chu danin a phal em? Hei hi a thiang a, sawrkar pawhin a phal a nih chuan kaikuang chunga an rorel danah hian kei chuan sawi tur ka nei lo. Amarawhchu chutiang chu danin a khap a nih chuan hemi tuma an rorel hi court sang zawka thlen loh chi-ah ka ruat lo a ni.

He thawnthu tawi tê, thawnthu bial, ngaihnawm tak si(vai film ang lo takin a changtupa lah a che chhe viau lehnghal) hian engnge a entir? A thlirtu tarmit vuah a zirin a danglam thei viau ang. Sual chuan sual bawk a hring tih entirna film siam nân hmang ila kan tisual lo ber ang.